Dikkat Dağınıklığı Olan Çocuğa Nasıl Yardım Edilir?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) ya da İngilizce kısaltmasıyla ADHD, özellikle çocuklarda sıklıkla görülen bir durumdur. Bu durum, sadece bireylerin dikkatini ve odaklanmalarını etkilemekle kalmaz, aynı zamanda okul başarısını, aile içi ilişkilerini ve sosyal becerilerini de olumsuz etkileyebilir. Dikkat dağınıklığı, zaman zaman her çocukta görülebilecek bir durum olsa da DEHB’li çocuklarda bu sorun daha belirgin ve sürekli hale gelmiştir. Çocuklarda dikkat dağınıklığı, genetik, çevresel ve psikolojik faktörlerin birleşimi sonucu ortaya çıkabilir. Ancak bu durum, doğru yaklaşımlar ve destekle yönetilebilir.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Nedir?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), bireyin dikkatini sürdürme, dürtü kontrolü ve hiperaktiviteyi yönetme becerisini etkileyen nörogelişimsel bir bozukluktur¹. Genellikle çocukluk çağında başlar, ancak yetişkinlikte de devam edebilir.

DEHB'nin Belirtileri

DEHB, üç temel belirti grubu ile karakterizedir:²

Dikkat Eksikliği:

• Detaylara dikkat etmekte zorlanma, dikkatsizlik nedeniyle hatalar yapma
• Uzun süreli dikkat gerektiren işlerde zorlanma (okuma, yazma, ders çalışma vb.)
• Görev ve aktiviteleri tamamlamakta güçlük
• Sık sık eşyalarını kaybetme (kalem, defter, anahtar vb.)
• Dış uyaranlara kolayca kapılma ve dikkatinin hızlıca dağılması

Hiperaktivite:

• Yerinde duramama, sürekli hareket halinde olma
• Oturması gereken durumlarda bile ayağa kalkma isteği
• Sessizce oyun oynayamama veya sakin aktivitelerde zorlanma
• Sürekli konuşma, başkalarının sözünü kesme

Dürtüsellik:

• Sırasını beklemekte güçlük
• Düşünmeden hareket etme ve sonucunu kestirememe
• Başkalarının sözünü kesme veya sorulara aceleyle cevap verme

Kesin nedeni tam olarak bilinmemekle birlikte, genetik faktörlerin ve beyin yapısındaki farklılıkların etkili olduğu düşünülmektedir. Ayrıca gebelik esnasında sigara ve alkol kullanımı, erken doğum, ağır metal maruziyeti gibi çevresel faktörler de riski artırabilir.

Tanı koyma sürecinde psikiyatrist veya uzman psikolog tarafından yapılan gözlemler, ölçekler ve klinik değerlendirmeler kullanılır. İyileşme süreci genellikle ilaç tedavisi, psikoterapi ve çevresel düzenlemeleri içerir. DEHB'nin uygun şekilde yönetilmesi, bireyin akademik, sosyal ve mesleki yaşamını daha verimli hale getirebilir. Özellikle çocuklarda ebeveyn ve öğretmen desteği büyük önem taşır.

Dikkat Dağınıklığı Neden Olur?

Dikkat dağınıklığının pek çok farklı nedeni olabilir. Bu nedenler genetik, çevresel ve biyolojik faktörlerle şekillenebilir³.

• Genetik Faktörler: Genetik yatkınlık, DEHB için bir risk faktörü olabilir. Yapılan araştırmalar, DEHB'nin kalıtımsal bir özellik taşıyabileceğini göstermektedir.
• Beyin Kimyası ve Yapısı: DEHB'li çocukların beyinlerinde, dikkat ve kontrol süreçlerini yöneten bölgelere ilişkin bazı yapısal ve kimyasal farklılıklar bulunmuştur. Dopamin ve norepinefrin gibi nörotransmitterlerin dengesizliği, dikkat ve davranış kontrolünü zorlaştırabilir.
• Çevresel Faktörler: Çevresel faktörler, çocukların gelişiminde önemli bir rol oynar. Hamilelik sürecinde yaşanan stres, alkol veya sigara kullanımı, erken doğum gibi faktörler, çocukların dikkat sorunları yaşamasına neden olabilir. Ayrıca çocukluk döneminde yaşanan stresli deneyimler veya travmalar da dikkat dağınıklığını artırabilir.
• Uyku Sorunları: Uyku eksikliği, dikkat eksikliğini ve hiperaktiviteyi şiddetlendirebilir. Yetersiz uyku, çocukların konsantrasyon yeteneklerini etkileyebilir ve genel olarak davranışlarını olumsuz yönde değiştirebilir.

Çocuklarda Dikkat Dağınıklığının Belirtileri

Çocuklarda dikkat dağınıklığı, özellikle dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuklarda sıkça görülse de her dikkat problemi DEHB’ye bağlı olmayabilir. Dikkat dağınıklığı belirtileri, akademik performansı, sosyal ilişkileri ve günlük yaşam aktivitelerini etkileyebilir³.

1. Detaylara Dikkat Etmeme ve Hata Yapma Eğilimi
   • Ödevlerde, testlerde ve yazılı çalışmalarda dikkatsiz hatalar yapar.
   • Küçük detayları gözden kaçırır ve yönergeleri eksik uygular.
   • Aceleyle yaptığı için yanlış cevaplar verir.
2. Dikkatini Sürdürememe
   • Derslerde veya uzun süre odaklanmayı gerektiren aktivitelerde (okuma, yazma, dinleme) çabuk sıkılır.
   • Bir görevi tamamlamadan diğerine geçer.
   • Konuşmalarda veya oyun oynarken ilgisini kaybedip başka şeylerle uğraşır.
3. Görevleri ve Yönergeleri Tamamlamada Zorlanma
   • Verilen talimatları takip etmekte güçlük çeker.
   • Başladığı ödevleri, projeleri veya günlük işleri yarım bırakır.
   • "Unutkan" veya "sorumsuz" olarak algılanabilir, ancak genellikle bilinçli değildir.
4. Organize Olmada Güçlük Yaşama
   • Çantasını, odasını veya çalışma alanını düzenli tutmakta zorlanır.
   • Ödevlerini ve önemli eşyalarını sık sık kaybeder.
   • Önceliklendirme yapamaz, hangi görevin önce yapılması gerektiğini bilemez.
5. Dış Uyaranlara Karşı Aşırı Duyarlılık
   • Ders çalışırken çevresindeki en küçük ses veya hareket dikkatin dağılmasına neden olur.
   • Konuşurken veya dinlerken kalemle oynamak, başka yerlere bakmak, kıyafetleriyle uğraşmak gibi başka şeylerle ilgilenir.
   • Ders esnasında dışarıdaki bir kuş sesi, kapı sesi gibi şeyler tüm odağını kaybetmesine yol açabilir.
6. Unutkanlık ve Günlük Aktiviteleri İhmal Etme
   • Ödevlerini yapmayı veya öğretmenin verdiği görevleri unutabilir.
   • Okul çantasını hazırlarken defterini, kalemini veya kitaplarını almayı unutabilir.
   • Spor çantasını, su şişesini veya montunu okulda unutabilir.
7. Sürekli Erteleme ve Görevlerden Kaçınma
   • Ödev yapmaya başlamada güçlük çeker, son ana kadar erteleyebilir.
   • Yapılması gereken işlere karşı isteksizlik gösterir.
   • Zor ya da sıkıcı bulduğu görevlerden kolayca vazgeçer.
8. Uzun Süreli Dikkat Gerektiren İşlerden Kaçınma
   • Kitap okuma, test çözme veya uzun süre dinlemeyi gerektiren derslerde zorlanır.
   • Dersi takip etmek yerine hayallere dalabilir.
   • Görevlerin yarısında sıkılarak başka bir aktiviteye geçebilir.
9. Günlük Yaşamda Sürekli Karışıklık Yaşama
   • Sabahları hazırlanırken zaman yönetimi sorunu yaşar.
   • Okul eşyalarını bulmada zorlanır.
   • Öğretmenleri ve ebeveynleri sık sık uyarıda bulunmak zorunda kalabilir.

Dikkat Dağınıklığı Olan Çocuklara Nasıl Yardım Edilebilir?

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan bir çocuğa yardımcı olmanın birkaç temel yolu vardır. Bu yollar, çocuğun ihtiyaçlarına ve yaşadığı zorluklara göre özelleştirilebilir.

1. Düzenli ve yapısal bir rutin oluşturun.

   Çocukların dikkatlerinin dağılmasını önlemek için günlük rutinler oluşturmak oldukça önemlidir. Düzenli bir uyku düzeni, yemek saatleri, okul ödevleri ve eğlence zamanı gibi belirli bir zaman diliminde yapılacak işler, çocuğun odaklanmasını ve sorumluluklarını yerine getirmesini kolaylaştırır. Rutinler, çocuklara güven duygusu verir ve belirsizliği ortadan kaldırarak daha iyi bir odaklanma sağlar.

2. Çevresel düzenlemeler yapın.

   Çocukların dikkatleri dağılmadan çalışmalarını sağlamak için çevresel faktörler önemlidir. Evde çalışma alanının televizyon, telefon veya bilgisayar gibi dikkat dağıtıcı unsurlardan uzak olması gereklidir. Ayrıca, fazla kalabalık veya gürültülü ortamlardan kaçınılmalıdır. Çocuk, görevlerini yaparken sessiz ve düzenli bir ortamda bulunmalıdır.

3. Görevleri küçük parçalara ayırın.

   Çocuklar, uzun süreli ve karmaşık görevlerde zorlanabilirler. Bu nedenle, okul ödevleri veya evde yapılması gereken işler küçük parçalara ayrılarak daha yönetilebilir hale getirilmelidir. Her bir görev tamamlandığında, çocuklar ödüllendirilebilir veya bir sonraki adıma geçilebilir.

4. Pozitif pekiştirme ve ödüllendirme metodunu deneyin.

   Olumlu davranışları pekiştirmek, çocukların dikkatlerini geliştirmelerine yardımcı olabilir. Davranışlarına göre ödüller belirlemek, çocuğun motivasyonunu artırabilir. Örneğin, çocuğun dikkatini bir göreve yönlendirdiği zaman, onu övmek veya küçük bir ödül vermek olumlu pekiştirme sağlayabilir. Ancak, ödüller ve övgüler dengeli bir şekilde verilmelidir.

5. Fiziksel aktivite ve egzersizin önemini unutmayın.

   Dikkat eksikliği olan çocuklar için düzenli fiziksel aktivite oldukça önemlidir. Egzersiz, çocukların enerjilerini atmalarına ve beyinlerinin odaklanma yeteneklerinin artmasına yardımcı olabilir. Oyunlar, yürüyüşler, spor aktiviteleri, çocukların dikkat sürelerini artırabilir ve onların daha kolay sakinleşmelerini sağlayabilir.

6. Ekran süresini kontrol edin.

   Ekranda geçirilen uzun saatler çocukların dikkat süresini olumsuz yönde etkileyebilir. Akıllı telefonlar, tabletler ve televizyon gibi cihazlar çocukların beyinlerini fazla uyarabilir ve konsantrasyonlarını azaltabilir. Ekran süresi, çocuğun yaşına uygun bir şekilde sınırlandırılmalı ve belirli bir zaman dilimi ile kısıtlanmalıdır.

7. Beslenme alışkanlıklarını düzenleyin.

   Sağlıklı bir beslenme düzeni, dikkat ve odaklanma üzerinde doğrudan etki yapar. Omega-3 yağ asitleri, proteinler ve vitaminler, beyin fonksiyonlarını güçlendirir. Çocuklara dengeli bir öğün planı sunmak ve işlenmiş gıdalardan uzak tutmak, onların dikkat sürelerini artırabilir.

8. Profesyonel destek alın.

   Dikkat eksikliği, bazen bireysel çabalarla tamamen iyileştirilemeyebilir. Bu durumda, uzman bir psikologdan veya bir çocuk psikiyatristinden destek alınabilir. Davranışsal terapi, çocukların odaklanma sorunları üzerinde çalışarak, daha yapıcı davranışlar geliştirmelerine yardımcı olabilir. Ayrıca, çocuk ve ergen terapisi de çocuğun evdeki tutumlarının iyileştirilmesine katkıda bulunabilir.

Fiziksel Cezalar ve Disiplin

Çocuklarda dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunu yönetmeye çalışırken, fiziksel cezaların veya şiddetin hiçbir şekilde kullanılmaması gerekir. Fiziksel cezalar, çocuğun psikolojik durumunu daha da olumsuz etkileyebilir. Çocuklar, olumsuz davranışlarının farkında olmadan cezalandırıldığında özgüven kaybı yaşayabilirler. Bunun yerine, disiplin sağlamak için olumlu pekiştirme ve sakin bir şekilde yönlendirme yöntemleri tercih edilmelidir. Çocuğa sevgiyle yaklaşmak, ona sorumluluk kazandırmanın ve dikkat dağınıklığını aşmanın en etkili yoludur.

Hangi Durumlarda İlaç Tedavisine Başvurulmalıdır?

DEHB'de ilaç tedavisi, her çocuk için zorunlu değildir. Ancak belirtiler günlük yaşamı, akademik başarıyı ve sosyal ilişkileri ciddi şekilde etkiliyorsa ve diğer müdahaleler yetersiz kalıyorsa ilaç tedavisi düşünülür⁴.

1. Akademik Başarıyı Ciddi Bir Şekilde Etkiliyorsa;

   Örnek Durumlar:

   • Çocuk derslerde sürekli dikkatini kaybediyor, öğretmeni sık sık uyarıyor.
   • Ödevlerini tamamlamakta zorlanıyor, sınavlarda düşük not alıyor.
   • Okuma, yazma veya matematik gibi derslerde belirgin performans düşüklüğü var.
2. Sosyal İlişkilerde ve Arkadaşlık Kurmada Güçlük Çekiyorsa;

   Örnek Durumlar:

   • Dürtüsel davranışları nedeniyle arkadaşlarıyla sık sık kavga ediyor.
   • Sırasını bekleyemiyor, başkalarının konuşmalarını kesiyor.
   • Arkadaşları tarafından dışlanıyor, yalnız kalıyor.
3. Aile İçi İlişkilerde Zorluklar Yaşanıyorsa;

   Örnek Durumlar:

   • Ebeveynlerle sürekli tartışmalar yaşanıyor.
   • Ev içinde kurallara uymakta zorlanıyor, sürekli inatlaşıyor.
   • Evde sık sık öfke patlamaları yaşıyor.
4. Tehlikeli ve Dürtüsel Davranışlar Görülüyorsa;

   Örnek Durumlar:

   • Düşünmeden yola atlıyor, kazalara yatkın.
   • Yüksek yerlerden atlamak, tehlikeli hareketler yapmak gibi riskli davranışlar sergiliyor.
   • Kendi veya başkalarının güvenliğini riske atan eylemlerde bulunuyor.
5. Alternatif Müdahaleler Yetersiz Kalıyorsa;

   Örnek Durumlar:

   • Psikoterapi, davranışsal müdahaleler ve çevresel düzenlemeler uygulanmasına rağmen belirtiler devam ediyor.
   • Zaman yönetimi, organizasyon becerileri ve dikkat geliştirme teknikleri yeterince işe yaramıyor.
   • Çocuk, DEHB’den dolayı özgüven kaybı yaşıyor ve kendini başarısız hissediyor.

İlaç Tedavisi Gerektiğinde Ne Yapılmalı?

İlaç tedavisi gerektiğinde öncelikle bir çocuk ve ergen psikiyatristine başvurulmalıdır. Uzman, çocuğun belirtilerini değerlendirerek uygun ilaç ve dozajı belirler. Tedavi sürecinde, ilacın etkileri ve olası yan etkileri dikkatle izlenmeli, düzenli doktor kontrolleri yapılmalıdır. Aile ve öğretmenler, çocuğun davranışlarındaki değişimleri gözlemleyerek uzmanla iş birliği içinde olmalıdır. Bunun yanı sıra, ilaç tedavisinin tek başına yeterli olmayabileceği unutulmamalı, psikoterapi, eğitim desteği ve çevresel düzenlemelerle birlikte uygulanmalıdır.

Her DEHB vakasında ilaç tedavisi şart değildir. Hafif vakalarda çevresel düzenleme ve psikoterapi yeterli olabilir. Ancak belirtiler şiddetliyse ve çocuğun yaşam kalitesini düşürüyorsa ilaç tedavisi önemli bir seçenek haline gelir.

Dikkat dağınıklığı, çocukların gelişimini zorlaştıran ancak doğru destekle yönetilebilecek bir durumdur. Bu süreçte, sabır ve anlayış, çocuğun gelişimi için oldukça önemlidir. Çocukların eğitiminde ve psikolojik gelişimlerinde, profesyonel destek almak, aile içindeki uyumlu bir ortamı sağlamak, doğru rutinler ve beslenme alışkanlıkları oluşturmak, dikkat sorunlarını yönetmede en önemli faktörlerdir. Unutulmamalıdır ki her çocuğun bireysel ihtiyaçları farklıdır ve bu ihtiyaçlara uygun çözümler geliştirmek, sağlıklı bir gelişim için temel bir adımdır.