İçimizdeki İglolar: Psikolojik Savunma Mekanizmaları

Birçoğumuz küçüklüğümüzden bu yana bembeyaz dondurucu bir soğuk ile resmedilen, dilimize adı “iglo” olarak geçen ve sığınak işlevi gören o büyüleyici buz evleri duymuşuzdur. İglolar kar ve buz kullanılarak yapılan barınaklardır¹.

İgloları anlatımı güçlendirmek için bir metafor olarak kullanacağız aslında. Öyleyse giriş sorumuz şu: Tıpkı insanları doğanın çetin şartlarından koruyan iglolar gibi, içinizde de sizi kaygı, stres ve tehlikeden koruyan bazı mekanizmalar olabilir mi?

İşte yazının konusu tam da bu, gelin birlikte içsel iglolarımız diyebileceğimiz savunma mekanizmalarımızı detaylıca inceleyelim.

Psikolojik Savunma Mekanizmaları

"Savunma" terimi psikanalizde (ya da psikanalitik kuramda) dinamik perspektifin köklü bir temsilcisidir2. Bu nedenle savunma mekanizmalarının ne anlama geldiğini ele almadan önce -konunun zihninizde daha iyi oturması adına- beslendiği kuramın yani psikanalitiğin bazı kavramlarını hatırlamakta fayda var.

Psikanalizde Savunma Mekanizmaları

Psikanalitik kurama göre kişilik “id, ego ve süperego” kavramlarından oluşan bir yapıdır. Doğuştan gelen “id” içgüdüleri ve bilinç dışı isteklerle hemen şu anda doyurmak istediği arzuları temsil ederken “süperego” toplumun ahlak ve etik kurallarını benimseyip vicdanı kapsar; bilinçli bir mekanizma olan ego ise id ve süperego arasındaki dengeyi kurar.

İd yapısının doyurmak istediği arzular ile toplumsal kurallar ortak bir yerde buluşamazsa çatışma doğar. İşte bu noktada çözüm için devreye kişinin geliştirdiği “savunma mekanizmaları” girer.

Savunma Mekanizması Nedir?

Freud'un 1894'te yaptığı "Savunma Psikonevrozları" isimli çalışmasında "savunma" terimi ilk kez kullanılmıştır².

Kaçınma mekanizmaları olarak da adlandırılan savunma mekanizmaları, Klasik psikanalitik kurama göre egonun içsel (psişik) çatışmalardan kaynaklanan anksiyeteden (ya da kaygıdan) kendini korumak için kullandığı bilinç dışı tepki kalıplarıdır³. Daha basitçe, insanların kendilerini kaygılı düşünce veya duygulardan koruduğu, yukarıda söz ettiğimiz gibi içsel bir iglo görevi gören ve bilinçsiz şekilde kullanılan stratejilerdir⁴.

Savunma Mekanizmaları Neden Kullanılır?

Savunma mekanizmalarının kullanılma amaçları şunlardır⁵:

• Kabul edilemez, ulaşılamaz ve tehdit edici bilinç dışı dürtü, duygu, düşünce ve arzular ile acı veren anı/deneyimlere karşı kendini savunmak
• Kendini bilinç dışı dürtülerin yol açtığı çatışma, suçluluk duygusu, öz saygı kaybı ve eleştirilerden korumak (temelde de kaygıdan korumak)
• Kendine ve çevresine ait şemaları devam ettirmek

Savunma Mekanizmaları Nelerdir?

19. yüzyılda savunma mekanizmaları tartışmasını başlatan psikanalizin öncüsü Sigmund Freud’un savunmalara ilişkin fikirleri yıllar içinde değişiklik göstermiştir^6,7. 20. yüzyılda ise ilk savunma mekanizmaları Sigmund’un kızı Anna Freud tarafından daha açık bir şekilde tanımlanıp detaylıca incelenmiştir.

Anna Freud'un geliştirdiği 10 temel savunma mekanizmasının sayısı sonraki psikanalistler tarafından çoğaltılmıştır⁶. Dolayısıyla psikolojide savunma mekanizmaları, Sigmund Freud'un acı verici düşünce ve duyguları farkındalığın dışında tutan zihinsel bir işlemi tanımladığı makaleleriyle başlasa da sonuçta tanımlanmış çok sayıda savunma mekanizması olduğu söylenebilir^5,7.

Bu başlıkta savunma mekanizması çeşitleri ve anlamlarını ilgili savunma mekanizması örnekleri ile destekleyerek ele alıyoruz:

İnkar

Kaygı yaratacak gerçek durum, olay veya deneyimleri anlayıp kabullenmeyi reddetmektir⁴. En temel savunma mekanizmalarındandır.

İnkar Savunması Örnekleri

Sevilen birini kaybettikten sonra onunla planlar yapmaya devam etmek

İkinci aşaması için hak kazanılmayan bir başvurunun mülakatına hiçbir şey olmamış gibi hazırlanmaya devam etmek

Bastırma

İnsanların zor veya kabul edilemez düşünceleri zihinsel olarak arka plana attığı en temel savunmalardandır. Bastırma ego üzerinde olumsuz etki yaratan, ona rahatsızlık veren tüm dürtü-duygu-deneyimlerin bilinç dışına itilip orada tutulması anlamına gelir¹⁰.

Freud insanın yüzleşmekte zorlandığı anıları (özellikle de travmatik olanları) bastırarak bilinçten uzaklaştırdığını öne sürer⁹. Bastırılmış anılar Freud'un psikanaliz çerçevesinin temel taşını oluşturur.

Bastırma Savunması Örnekleri

Çocukluk ile ilgili bazı anıları hatırlayamamak

Geçmişte yapılan bir hatayı bastırıp geri plana atmak

Sahip olunan ciddi bir korkuyu bilinçsiz şekilde farkındalıktan uzaklaştırmak

Yansıtma (Projeksiyon)

Projeksiyon, yani yansıtma savunma mekanizması çoğunlukla kişinin kabul edilemez duygu veya arzularını bir başkasına atfetmesi/aktarması durumudur. Bununla birlikte yansıtılan taraf bir kişi olabildiği gibi bir hayvan veya nesne de olabilir¹¹. Bu savunma aktifken kendi duygumuzun farkında olmak yerine bu duygu sanki karşı taraftan bize geliyormuş gibi algılarız.

Yansıtma Savunması Örnekleri

Sürekli olarak çevresindeki kişilerin dış görünüşü ile meşgul olan birinin aslında kendi dış görünüşü ile ilgili meselelerinin olması (bu iç meseleyi dışa yöneltmesi)

Birinin kendinden daha iddialı olduğunu düşünerek kıskandığı kişinin ona kötü niyetle yaklaştığına inanması veya kıskandığı kişiyi burnu havada biri olarak algılaması (hissedilen kötü hissin karşı tarafla ilgiliymiş gibi algılanması)

Olumlu hissi yansıtmaya bir örnek; hoşlanılan kişinin davranışlarını biz değil de sanki o bizden hoşlanıyormuş gibi yorumlamak (ve böylece reddedilme ihtimaline karşı bir rahatlama hissetmek)

Regresyon (Gerileme)

Kişinin bulunduğundan daha önceki bir gelişim dönemine, daha doğrusu oradaki duygu veya davranışlarına geri dönmesi durumudur. Çoğunlukla stresli zamanlarda meydana gelip kaygıyı azaltma ve kendini güvende hissetme isteğinden kaynaklanabilir¹². Regresyon, travma veya kayıp yaşama durumunda özellikle çocuklarda sık gözlenir.

Regresyon Savunması Örnekleri

Bir çocuğun yeniden altını ıslatmaya/parmak emmeye başlaması

Çocuğun yenidoğan kardeşini kıskanıp ailesinin dikkat ve ilgisini çekebilmek için bebek gibi davranması¹³

Rasyonalizasyon (Mantığa Bürüme)

Bu savunma zorlayıcı olan ya da kabul edilemez duyguların görünüşte mantıklı sebep ve açıklamalarla haklı gösterilmesidir. Kişi bu açıklamalar ile benlik algısını sarsacak olan -değersiz veya sevilmemiş hissetme gibi- duygulara karşı kendini korur¹⁴.

Rasyonalizasyon Savunması Örnekleri

“Defalarca aramama rağmen telefonlarımı açmadı çünkü beni kırmaktan çok korkuyor.”

“Ama ben de onu sinirlendirmeseydim asla bana bu ağır sözleri söylemezdi.”

Yer Değiştirme

Bireyin duygusal tepkisini asıl yönlendirilmesi gereken kişi yerine başka bir kişiye veya nesneye yönlendirdiği bir savunma mekanizmasıdır. Yer değiştirme genellikle öfke veya saldırganlığın yönlendirilmesini içerirken başka duygu ve dürtülerle de ilişkili olabilir¹⁵. Günlük hayatın içinde duymuş olabileceğiniz “Acısını benden çıkarma.” cümlesi bu savunma bağlamında daha anlamlı gelebilir.

Yer Değiştirme Savunması Örnekleri

İş arkadaşına sinirlenip o günün akşamında partnerine patlamak, yani öfke duygusu sanki onaymış gibi tepki göstermek

Karşıt Tepki Geliştirme

Kişinin gerçek duygularının tam tersi şekilde davranması, duygularının tam zıttını dışa vurmasıdır⁴.

Karşıt Tepki Geliştirme Savunması Örnekleri

Yeni tanışılan bir arkadaş grubundaki hoşlanılmayan kişiye karşı diğerlerine kıyasla daha ilgili ve sıcak davranmak

Tükenmiş hissedilen bir ilişki içinde -uzun süredir emek veriliyor diye- aşırı mutlu ve heyecanlı görünmek

Yüceltme (Süblimasyon)

Süblimasyon da denilen yüceltme savunma mekanizması istenmeyen, kabul edilemez dürtülerin daha kabul edilebilir veya yararlı, işlevsel bir seçeneğe yönlendirilmesidir¹⁶.

Yüceltme Savunması Örnekleri

Saldırganlık dürtüsü yoğun olan birinin profesyonel olarak dövüş sporlarına yönelmesi

Entelektüelleştirme

İnsanların rahatsız edici, üzüntü ve acı verici duygulardan kaçınmak için durum hakkında mantıklı bir yaklaşım benimsemeye çalıştığı savunma mekanizmasıdır¹⁷. Kişi duygusal olarak rahatsız edici bir durumla yüzleşmek yerine, problemi soyut bir şekilde ele alır.

Entelektüelleştirme Savunması Örnekleri

Diyelim ki bir grup arkadaş ile tatil organizasyonu yapılıp paranın büyük bir kısmı önden ödendi. Tatil öncesi bir konudan tartışma çıktı ve plan iptal edildi.

Yaşanabilecek hayal kırıklığı, öfke, değersizlik gibi duygular ile yüzleşmek yerine mali anlamda ne kadar zarar edildiğine odaklanmak

Özdeşleşme

Kişinin kendisini başka birine benzetme eğiliminde olduğu bir zihinsel mekanizmadır; bu farklı derecelerde gerçekleşebilir. Kişi özdeşim kurduğu kişiye ait çeşitli ögeleri farkında olmaksızın (bilinç dışı olarak) benimser¹⁸. Bu durum özdeşim ne demek sorusunun cevabı olabilir.

Özdeşleşme Savunması Örnekleri

Başarılı bulunan birini (örn. ünlü birini) farklı yönleri ile taklit etmek, gittiği yolları benimsemek (özdeşim kurulan kişinin hayranlık uyandıran ya da toplumda kabul gören özelliklerinin içselleştirilebileceğinin düşünülmesi durumu)

Bölme

Dünyayı, insanları ve çevrede olanları iki uçlu olarak algılama durumudur. Bu savunmayı kullananların grisi yoktur; her şey ya siyah ya beyazdır¹³.

Bölme Savunması Örnekleri

Bir insanı ya çok iyi ya da çok kötü olarak algılamak

Bir mekanı ya çok sevmek ya da hiç sevmemek13

Yapma Bozma

Hatalı olduğunu kabul edip telafi etmeye yönelik eylemler gerçekleştirmektir¹³.

Yapma Bozma Savunması Örnekleri

Haksız yere suçlanılan ya da arkasından konuşulan kişiye hediye almak

Yalıtma (İzolasyon)

Olayların bilişsel yönlerine odaklanıp duygusal yönlerini pas geçmektir¹⁰.

Yalıtma Savunması Örnekleri

İlgili kişinin duygu yüklü olması tahmin edilen (ölüm, şiddet, taciz gibi) bir olayı duygu yaşamadan, kuru kuruya/nesnel ve soğukkanlı şekilde anlatması

Dışa Vurma / Eyleme Dökme

Belirli duyguları kabul etmek ve onlarla birlikte kalmak yerine stresle başa çıkmak için eylemlere başvurmak anlamına gelir¹⁹.

Dışa Vurma Savunması Örnekleri

Kızgın olduğunuzu açıkça ifade etmek yerine bağırmak

Özgecilik (Fedakarlık)

Başkalarına yardım etme yoluyla içsel ihtiyaçların doyurulmasıdır.

Özgecilik Savunması Örnekleri

Madde bağımlılığından kurtulan birinin madde isteğiyle başa çıkma amacıyla iyileşme sürecindeki diğer kişilere yardım etmeye gönüllü olması

Kaçınma

Hoşa gitmeyen şeylerle ilgilenmeyi veya bunlarla yüzleşmeyi reddetme durumudur.

Kaçınma Savunması Örnekleri

Bir sorunu ilgili kişi ile tartışmak yerine o kişiden tamamen uzak durmaya başlamak

Mizah

durumun komik/tuhaf veya ironik yönlerine dikkat çekmektir.

Mizah Savunması Örnekleri

Stresli veya travmatik bir durumda espri yapmak.

Pasif Agresiflik / Saldırganlık

Öfkeyi dolaylı bir şekilde ifade etmeye karşılık gelir.

Pasif Agresiflik Savunması Örnekleri

Partnerine / arkadaşına kırgın ya da bozuk olduğunu söylemek yerine soğuk davranmak

Ödünleme (Telafi Etme)

Bir alandaki gerçek veya hayali eksikliği dengelemek, telafi etmek için başka bir alandaki yeteneği geliştirmeyi veya güçlü alanı “eksik” olanın yerine koymayı ifade eder.

Birçok psikolog bir güçsüzlüğün veya yetersizliğin etkilerini hafifletmede telafinin olumlu yönlerini vurgulamaktadır²⁰.

Ödünleme Savunması Örnekleri

Müzik alanında yetersiz hisseden birinin sporda başarı elde ederek bunu telafi etmesi

Savunma Mekanizmalarını Kullanmak Yararlı Mıdır?

Savunmalar, nispeten yeni psikolojik teorilerde günlük sorun ve dış tehditlerle başa çıkmanın “normal” yolları olarak değerlendirilirse de onların herhangi birinin aşırı kullanımı ve yer değiştirme, bastırma gibi gelişmemiş olanlara başvurmak patolojik olarak ele alınabilir.

Buradaki olgunlaşma kavramı savunma mekanizmalarının gerçeği ne kadar çarpıttıkları ile ilgilidir. Örneğin inkar, gerçeği yok saydığı için pek olgun kabul edilmezken yüceltme gerçek bir arzunun dolaylı tatminine izin verdiği için savunma mekanizmalarının en gelişmiş formlarından biridir³. Ayrıca genel olarak mizah, özgecilik gibi olgun savunmaların uyum sağlama ya da işlevsellik ile ilişkisi konusunda hemfikirlik söz konusudur⁷.

Savunmaların uyumlu ya da işlevsel olup olmadığı sorusu yalnızca bireyin içsel dünyası ve dış bağlamı/çevresel faktörler dikkate alınarak yanıtlanabilir. Örneğin, klinik olarak elde edilen veriye göre travmatik bir olayın ardından savunma kullanımını artıran çocukların psikolojik rahatsızlıklardan korunduğu bulunmuştur.

Ayrıca değerlendirme açısından yaş da önemli bir faktördür. Örneğin, gelişmemiş inkar savunmasını kullanmak 5 yaşındaki bir çocuk için kabul edilir bir durumken genç bir yetişkin için uygunsuz olabilir. Bunlarla birlikte zaman konusu da dikkate alınmalıdır; kısa vadede, özellikle de kısıtlı seçenekler dahilinde savunmalar işlevsel olabilirken, uzun vadede aynı şeyin söylenmesi mümkün olmayabilir⁷.

Savunma Mekanizmaları ve Psikoterapi

Savunma mekanizmaları ile savunma süreçleri günümüzde de psikolojinin geniş bir alanında tartışılmaktadır⁷. Freud'un yaklaşımı dışındaki terapi ekolleri, örneğin bilişsel davranışçı terapi benzer kalıplar gözlemlese de bunları bilinç dışı yerine mantıksız inançlara atfeder (bkz. Otomatik Düşünceler ve Bilişsel Çarpıtmalar). Nihayetinde insanların içsel çatışmalarını belirli şekillerde dışa vurduğu yönündeki baskın fikir geniş çapta kabul görmektedir⁴.

Terapistler bireyleri bilinç dışı süreçlerine yönlendirmek amacıyla psikodinamik terapiden faydalanır. Kişiler bu süreçler ile yüzleşerek içsel farkındalıklarını arttırır ve kendi davranışlarına ilişkin yeni bir anlayış kazanır. Bu içgörü; depresyon, anksiyete, yeme bozuklukları ve kişilik bozuklukları gibi çeşitli psikiyatrik sorunları olan kişilere yardımcı olabilir⁶.

Ayrıca savunmaların işlevsiz kullanımı farklı alanları da etkileyebilir, bu nedenle karşılıklı olarak bunun farkında olmak önemlidir. Örneğin; kanser, şeker hastalığı, böbrek yetmezliği veya obezite gibi ciddi tıbbi sorunları olan hastaları konu alan araştırmalar, tıbbi tavsiyelere uymayanların savunma mekanizmalarını güçlü bir şekilde kullandıklarını ortaya koymaktadır. Savunmalar bu kişileri hastalık endişesinden korusa da aynı zamanda onların ihtiyaçları olan tedavinin önemini anlamasını engeller⁷.

Sonuç ve Kapanış

Kendimizi ne kadar az güvende hissedersek kontrolün bizde olmasına o kadar çok ihtiyaç duyarız, böylece bizde kontrol algısı yaratan savunmalara sığınırız²¹. İşte bu yüzden psikolojik savunma mekanizmaları adeta bizim içsel iglolarımızdır. Havanın buz gibi soğuğuna meydan okurcasına yine buzdan yapılan iskeletiyle insanı koruyan iglo evler gibi içimizi de yine kendi içimizin ürettiği savunma mekanizmaları korumaya çalışır.

Bu bilinçsiz mekanizmalar insanların acı deneyimlerle başa çıkmalarına veya enerjilerini daha verimli şekilde kullanabilmelerine yardımcı olabildikleri için doğaları gereği kötü değildir. Buna rağmen onlara çok sık veya uzun süreli olarak başvurulursa sorun yaratma potansiyelleri de vardır⁴.

Ne yazık ki bu zihinsel mekanizmalar genellikle sorunları kabul edip yüzleşmeye ya da akılcı bir çözüme yönelik yaklaşımları içermezler. Bunun yerine gerçeğin olduğundan farklı algılanmasına neden olup kişinin sorunlarının bilinç düzeyindeki algılama biçimini değiştirirler7. Bunların hiçbiri göz ardı edilmemelidir.

Yazı boyunca kullandığımız söz konusu metafor ile bir kapanış yapacak olursak; unutulmamalıdır ki gerçek iglolarda yaşayan insanlar yerleşik değillerdir, yaşam alanlarını sürekli değiştirirler¹. Bu sığınaklar geçici yapılardır ve işlevsel olan da zaten onlara tutunup kalmamaktır. Dolayısıyla savunma mekanizmalarına sürekli tutunup kalmak da işlevsizdir.

Emin olun ki farkındalık ve içgörü zihnin ürettiği tüm savunmaların üstünde bir güçtür. Hayatta bizi bir öteye taşıyacak asıl eylemi getiren de odur.

Sonuçta yazı boyunca bahsi geçen her şeyi bilmenin oldukça faydalı olacağını söylemekle birlikte şu konuya vurgu yapmak gerekebilir: Bir psikoloji / psikiyatri uzmanı değilseniz söz konusu bu mekanizmaları okumak ve bilmek kendiniz ya da çevrenizdekilerle ilgili yalnızca bir varsayım geliştirmenize yarar, yorumunuzun ya da eleştirinizin doğruluğu hep bir soru işaretidir.

Bu konuda ne kendinize ne de çevrenizdeki kişilere damgalayıcı bir dille yaklaşmak uygun değildir. İhtiyaç durumunda savunma mekanizmalarının kullanılma şeklini keşfetmenin en işlevsel yolu profesyonel bir psikoterapi süreci içinde ve uzman desteğiyle ilerlemek olacaktır¹³.