Ebeveynlik Stilleri Nedir? Farklı Ebeveynlik Stillerinin Çocuk Gelişimine Etkileri

Ebeveynlik Stili Nedir?

Ebeveynlik stilleri, ebeveynlerin çocukları ile nasıl ilişki kurduklarını ve çocuk yetiştirmede kullandıkları temel yöntemleri belirten yaklaşımlara denir. Ebeveynlik tipleri ya da stili kavramı ilk olarak klinik ve gelişim psikoloğu Diane Baumrind tarafından kullanılmıştır.

Anne-babalık stilleri çocuğun ileride kendine yönelik algısını, kuracağı ilişkileri veya kendisine dair neler hissedeceğini etkileyebilecek potansiyeldedir. Yaşantımızda bu derece etkili olan ve geçmişten günümüze pek çok çalışmada ele alınan ebeveynlik stillerini daha yakından inceleyelim.

Ebeveynlik Stillerinin Ortaya Çıkışı

Anne babanın tutumlarının bireyin kişilik gelişiminde oldukça önemli bir yere sahip olduğu bilinmektedir. Bağlanma kuramının öncüsü olan John Bowlby’e göre (2014), gelecek neslin ruh sağlığında ebeveynlik stilleri ve başarılı ebeveynlik kilit noktalardan biridir^{1, 2, 3}.

İhtiyaçlarına duyarlı davranılan ve kendisine uyum sağlayan bir bakıcı tarafından yetiştirilmiş bir bebeğin, ilerleyen dönemlerde stresten uzak, psikolojik anlamda iyi durumda ve öz-güveni yüksek olma ihtimali artmaktadır. Ebeveyn baskı, katı disiplin kuralları veya aşırı koruyucu davranışlar sergiliyorsa bu durum çocukta olumsuz etkilere yol açmaktadır^{1, 2}.

4 Ebeveynlik Stili

Ebeveynlik stilleri belirtilen bu sebeplerden dolayı üzerine yoğun çalışmalar yapılan önemli konular arasında yerini almıştır. Bu konuda çalışma yapanlardan birisi olan Baumrind (1966), üç çeşit ebeveynlik stili olduğunu ortaya atmıştır: yetkili, izin verici ve otoriter ebeveynlik.

1991 yılında yaptığı bir çalışma ile bu üç ebeveynlik tutumuna bir yenisini ekleyerek bu sayıyı dörde çıkartmıştır^{1, 4, 5}. İşte ebeveynlik tipleri:

• Demokratik Ebeveynlik
• Otoriter Ebeveynlik
• İzin Verici Ebeveynlik
• İlgisiz Ebeveynlik

Demokratik Ebeveynler

Demoktratik bir yaklaşıma sahip ebeveynler çocuklarına karşı sıcak ve yakın davranırken aynı zamanda sahip oldukları ve uyguladıkları net kurallar vardır. Bu net kurallar ve sınırlar çerçevesinde çocuklarını bağımsız olma konusunda cesaretlendirirler¹. Çocukların davranışlarının hatalı olduğu durumlarda onlara hem yol gösterir hem de kontrolü ellerinde tutarlar^{6, 7}.

Araştırmacı Maccoby ve Martin bu konuda yaptıkları çalışmalarda yetkili-demokratik tarzdaki ebeveynlerin çocuklarının; otoriter ve izin verici tarzdaki ailelerde büyüyen çocuklara göre akademik yeterlilik, sosyal konuda gelişim ve öz saygı konularında daha yüksek puanlar aldıklarını ortaya koymuşlardır^{6, 8}. Bu sonuçlar benzer çalışmalarda da tekrarlanmıştır.

Lambon ve çalışma arkadaşları, 1991 yılında yaptıkları araştırmada 14-18 yaş arası gençlerin akademik yeterliliklerini, problemli davranışlarını ve psikososyal gelişim düzeylerini bahsettiğimiz 4 farklı ebeveynlik stili açısından karşılaştırmıştır.

Bu çalışma sonucunda ebeveynleri demokratik tarzda olan çocukların akademik anlamda ve psikososyal gelişim düzeyi açısından yüksek puanda, problemli davranış açısından düşük puanda olduğu görülmüştür^{6, 9}.

Otoriter Ebeveynler

Otoriter ebeveynlik stiline sahip ebeveynler çocuklarına karşı daha az sıcaklık ve daha yüksek düzeyde kontrol davranışı göstermektedirler. Bu ebeveynler koydukları kurallara karşı çocuklarından kesin itaat beklerler ve bu kurallar aile içerisinde tartışılmaz niteliktedir¹. Ebeveynlerinin koyduğu net kurallara uymayan çocuk yüksek ihtimalle ceza ile karşılaşır.

Ebeveynler ile çocuklar arasında görüş alışverişi az düzeydedir. Baumrind’in 1968 yılındaki çalışmasında, otoriter ailede büyüyen çocukların daha fazla kaygılı, mutsuz ve saldırgan davranışlar gösterme eğiliminde olduğu görülmüştür^{6, 8}.

Türkiye’de daha çok otoriter ebeveynlerin görüldüğü fakat sosyoekonomik düzeyin artışına bağlı olarak demokratik ebeveynlerin benimsendiği belirtilmektedir^{6, 7}.

İzin Verici Ebeveynler

İzin verici ebeveynlik stiline sahip ebevenyler çocuklarına karşı çok sıcak davranırlar ve onlardan yaşlarına uygun herhangi bir beklentileri olmaz. Çocuklarına sınır koymakta yetersiz kalmaktadırlar. İyi ebeveynliği çocuklarının taleplerine izin vermek olarak görmektedirler¹.

Bu ebeveynler, çocuklarına kendi davranışlarını düzenlemelerine izin verici nitelikte yaklaşırlar. Ayrıca çocuklarının saldırganlık gibi olumsuz davranışlarına da kabul edici yaklaşırken çocuklarından görevlerini ve sorumluklarını yerine getirmelerine yönelik daha az talepte bulunmaktadırlar⁶.

İlgisiz Ebeveynler

İlgisiz bir ebeveynlik tarzına sahip ebeveynler çocuklarına karşı sıcak veya yakın değillerdir ve çocukları üzerinde kontrolleri yoktur. Çocuklarının ihtiyaçları ve istekleri konularında ilgisizdirler¹. Bu ebeveynler, çocuklarına ayıracak zamanları ve enerjileri yok gibi görünürler. Çocuklarının okullarına ya da okul dışı etkinliklerine yönelik ilgi göstermezler.

Yapılan araştırmalarda bu ebeveynlerin çocuklarının temel ihtiyaçlarını karşıladığı ama çocuklarına yakınlık göstermediği görülmüştür.

Ayrıca bu çocukların saldırganlık eğiliminin daha yüksek olduğu ve akademik başarılarının daha düşük olduğu görülmektedir. Erken yaşta alkol ve sigara tüketimine başlama eğilimleri de yüksek olmaktadır⁶.

Ebeveynlik Tarzları Çocukları Nasıl Etkiler?

Ebeveynlik tarzlarının çocukları nasıl etkilediği pek çok çalışmada ele alınmıştır. Bu etkiler arasında aşağıdakiler yer almaktadır:^{6, 10} Otoriter tarzda ebeveynliği benimseyen ailelerin çocukları itaatkar ve yetkin olur fakat bu çocukların mutluluk ve öz saygıları görece düşük olmaktadır.

Yetkin-demokratik tarzda ebeveynliği benimseyen ailelerin çocuklarında başarı, mutluluk ve yetenek seviyesinin daha yüksek olduğu göze çarpmaktadır.

İzin verici ebeveynlik tarzını benimseyen ailelerin çocukları mutluluk ve öz-denetim konusunda sorun yaşamaktadır. Bu çocuklarda otorite ile problem yaşama ve okulda kötü performansa sahip olma eğilimi yüksektir.

İlgisiz ebeveynliği benimsemiş ailelerin çocukları yaşam alanlarının tümüne dair ölçümlerde düşük puan almakta ve akranlarına göre daha az yetkin olmaktadırlar. Öz-denetim konusunda sıkıntılar yaşayan bu çocukların öz-saygılarının da düşük olduğu görülmektedir.

Ebeveynlik Stillerinde Yeni Bir Kavram: Helikopter Ebeveynlik

Çocuğuyla aşırı derecede ilgili olan, hayatını çocuğu odaklı yaşayan, bütün planlarını çocuğuna göre yapan ve çocuğunun bütün hayatını da planlayan, yöneten ve çocuğun hayatının neredeyse her noktasına müdahale eden ebeveynler “helikopter ebeveyn” olarak tanımlanmaktadır^{11, 12, 13}.

Teknolojinin gelişimine bağlı olarak telefon ve internet aracılığıyla ebeveynlerin çocuklarına her an ulaşabilmeleri, çocuklar üzerindeki kontrolün artışı ve çocukların her an nerede, ne yapıyor olduklarını bilmeleri helikopter ebeveynliğin artışına yol açmıştır^{11, 14}.

Helikopter Ebeveynlerin Özellikleri

Helikopter ebeveynler genellikle çocuğu kendilerinden ayrı bir birey olarak görmekte zorlanır ve çocuk ve kendilerinden tek bir insanmış gibi bahsederler. Örneğin bir başkası ile konuşurken “Biz bugün resim yaptık.”, “ Biz bugün okulda yıldız aldık.” gibi çoğul öznelerle cümle kurarlar ve çocuklarının adına konuşmayı tercih ederler^{11, 18}. Helikopter ebeveynlerin ortak özelliklerini aşağıda bulabilirsiniz:^{11, 15-17}

• Çocukla ve çocuğun yaşadığı sorunlarla aşırı derecede ilgilenme
• Çocuk yaşadığı sorunu çözebilecek olsa bile çocuğa bırakmadan o sorunu çözme
• Çocuğun akademik başarısı ve okul hayatı ile çok fazla ilgilenme
• Çocuğun hayatını yönetme, planlama ve hayatına müdahale etme
• Çocuğun dahil olacağı kursları, dersleri planlama ve onun adına karar verme

Helikopter Ebeveynliğin Çocuk Üzerindeki Etkileri

Helikopter ebeveynler her ne kadar iyi niyetli olsalar bile çocuklar üzerinde olumsuz etkileri olduğu görülmüştür^{11, 19}. Ebeveynlerin çocuğun her adımına müdahele etmesiyle birlikte çocuğun problem çözme becerisi olumsuz yönde etkilenmektedirve çocuk kimlik ve öz-güven gelişiminde sorun yaşamaktadır^{11, 20, 21}

Ayrıca helikopter ebeveynlik tarzını benimseyen ailelerin çocuklarının ileriki yıllarda daha fazla duygusal sorunla mücadele ettikleri belirtilmiştir^{11, 22}. Bununla birlikte bu çocukların sosyal yaşamları incelendiğinde karar vermede zorluk yaşadıkları, bireyselleşemedikleri için bağlanma konusunda da sorunlar yaşadıkları görülmüştür^{11, 23, 24}

Ebeveynlik Stilinin Önemi

Anne babaların çocuklarına yönelik tutumlarının çocuğun benlik saygısının gelişiminde önemli etkileri vardır ve benlik saygısı da ruh sağlığı üzerinde oldukça fazla etkiye sahiptir^{1, 25}. Yapılan çalışmalara bakıldığında çocuklarda ve gençlerde gözlemlenen davranış problemlerinde anne baba tutumlarının ve benlik saygısının rolü yüksektir.

Ebeveynler ilgili ve destekleyici ise gençlerde benlik saygısı daha yüksektir, anne babalarını aşırı koruyucu olarak gören gençlerde ise benlik saygısı düşüktür^{1, 26}. Ebeveynlerin çocuk yetiştirmede uyguladıkları tek bir yöntem olmayabilir. Olaya veya duruma göre kimi zaman otoriter davranırken kimi zaman ilgisiz olabilirler.

Yapılan araştırmalar, en sağlıklı ebeveynlik stilinin demokratik ebeveynlik olduğunu göstermektedir. Demokratik ebeveynler, sağlıklı davranış örüntüleri ile gerekli olduğunda otorite sağlayarak çocukla olumlu ilişkilerini devam ettirebilirler.

Yeteri düzeyde kararlılık, tutarlılık ve ilgi gösterildiği takdirde bir çocuğun ihtiyacı olan şeyler ona sunulmuş olur. Ebeveyn ve çocuk arasındaki ilişkinin olumlu olması çocuğun özerkliğini, öz-güvenini, öz-saygısını olumlu etkiler ve kendi başına karar verebilme becerisini güçlendirir²⁷.