Ergenlerde Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Belirtileri Nasıl Anlaşılır?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Nedir?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), dikkatsizlik, hiperaktivite, dürtüsellik gibi kavramlarla ilişkilendirilen, bireyin günlük yaşantısını, ilişkilerini, sosyal ve akademik faaliyetlerini veya bütünsel gelişimini etkileyen bir bozukluktur. Genellikle DEHB tanısı koyabilmek için belirtilerin en az 12 yaşından önce başlamış olması gerekmektedir⁴.

Dikkatsizlik ve hiperaktivite gibi belirtiler bir çocuğun veya ergenin normal gelişiminde de görülebileceğinden bunun bir bozukluğa dönüşüp dönüşmediğini ayırt edebilmek önemlidir. DEHB tanısı için bireylerin yaşına veya gelişim düzeylerine göre beklenilenden farklı belirtiler göstermesi, semptomların 6 ay veya daha uzun süredir devam etmesi ve başka nedenlerle açıklanamıyor olması gerekmektedir⁷.

DEHB, %5’in üzerinde bir yaygınlık oranı ile çocuk ve ergen psikiyatrisinde en sık görülen bozukluklardan biridir. Dikkat çekici derecede hiperaktivite veya dürtüsellik sergileyen ergenler genelde daha çabuk fark edilip klinik değerlendirmeye yönlendirilebilirken bu belirtileri göstermeyenlerde DEHB uzun bir süre fark edilmeyebilir^5,7.

Ergenlerde Dikkat Eksikliği Belirtileri Nelerdir?

Ergenlerde dikkat eksikliği belirtilerinden biri dikkat dağınıklığı nedeniyle detaylara odaklanamamak ve okulda ya da ödev yaparken dikkatsizce hata yapmak yer alır. DEHB’ye sahip bireyler kendilerine verilen görevleri sürdürmekte ve tamamlamakta güçlük yaşayabilir. Odaklarını herhangi bir konuşmaya, derse veya okumaya vermekte zorluk çekebilirler. Bu sebeple ders çalışmak diğer yaşıtlarına göre onlar için ekstra zorlayıcı olabilir.

Bir diğer belirti, kendileri ile doğrudan konuşulduğunda genellikle dinlemiyor gibi görünmeleridir. Talimatları takip etmede veya bir işi bitirmede zorlanabilir, odaklarını kaybedebilirler. Herhangi bir faaliyet organize etmek, ödevleri zamanında teslim etmek, düzenli çalışmak ve zamanı yönetmek, DEHB’li biri için oldukça zor aktivitelerdir.

Zihinsel çaba gerektiren görevlerden kaçınma, faaliyetler için gerekli malzemeleri sürekli kaybetme, dışarıdan gelen uyaranların kolayca dikkatlerini dağıtması sık görülen diğer belirtilerdir. Ev işleri, etrafı toparlamak, randevulara gitmek gibi günlük aktiviteleri unutma gibi durumlar da sıklıkla yaşanır.

Ergenlerde Hiperaktivite Belirtileri Nelerdir?

Hiperaktivite belirtileri gösteren ergenler, ortama uygun olmayan aşırı hareketler, sık sık ellerini veya ayaklarını oynatma ve sürekli olduğu yerde kıpırdanma gibi davranışlar gösterir. Ayrıca sınıf ortamı, kütüphane veya toplantı gibi oturması gereken yerlerde sık sık yerinden kalkıp dolanma istekleri de olabilmektedir.

Huzursuzluk hissiyatı, herhangi bir aktivite sırasında sessizliğini korumakta güçlük çekme, uzun süre hareketsiz kalamama gibi belirtiler de sıklıkla görülmektedir. Bu durum, ergen bireylerin ders veya günlük rutinlerinde düzeni sağlamakta zorlanmalarına ve sınav dönemi gibi önemli zaman dilimlerinde ekstra zorluk çekmelerine yol açmaktadır.

Diğer belirtiler arasında aşırı konuşma, başkalarının cümlelerini tamamlama, sözlerini kesme, kendi sırasını bekleyememe ve başkalarının yaptıklarına burnunu sokma gibi davranışlar yer alır. Bu tarz davranışlar aile, arkadaşlık veya diğer sosyal ilişkilerinde sorunlara yol açabilir.

Ergenlerde Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Nedenleri

DEHB’nin kalıtsallığı yaklaşık olarak %74’tür⁴. Genetik faktörlerin DEHB’yi etkilediği ve bazı DNA varyasyonlarının bu bozukluğu taşıma riskini artırdığı gözlemlenmiştir. Ayrıca dopamin ve serotonin işleyişindeki bazı aksaklıkların da DEHB’yi etkileyebileceği söylenmektedir. Fakat DEHB’nin genetik temeli araştırmacılar tarafından hala araştırılmaktadır ve hangi genetik faktörlerin DEHB’yi tetiklediği kesin olarak belirlenmemiştir⁶.

Genetik faktörlerin yanında çevresel faktörlerin de DEHB riskini artırdığı söylenmektedir. Bunlar arasında annenin hamileliği sırasında sigara, alkol gibi maddeler kullanması ve fetüsün bu maddelere maruz kalması yer alır. Ayrıca, doğum sırasında oksijen eksikliği ve düşük doğum ağırlığı da DEHB’nin oluşumu ile ilişkilendirilmektedir².

DEHB aynı zamanda birçok psikososyal faktörden etkilenebilir. Aile ortamındaki şiddet, ebeveynlerin mental sağlık durumları, duygusal travma ve sıkıntılar, kötü muamele gibi faktörler, ergenlerde oluşan birçok ruhsal bozukluğu etkilediği gibi DEHB için de risk oluşturan durumlardır².

Ergenlerde Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Nasıl Anlaşılır?

Ergenlerde DEHB olup olmadığını değerlendirmek biraz zorlu olabilir. Ebeveynlerin çocukları, onların davranışları ve günlük rutinleri hakkındaki gözlemi genellikle önemlidir. Ayrıca ergenler, günün büyük çoğunluğunu okulda geçirdiklerinden öğretmenlerinin görüşlerini almak da faydalıdır. Bu sebeple hem öğretmenlerin hem ebeveynlerin değerlendirmelerini göz önünde bulundurmak yararlı olabilir¹¹.

DEHB tanısı için birden fazla öğretmenden, ebeveynden, ergenlerin sık etkileşimde olduğu yetişkinlerden ve ayrıca ergenlerin kendilerinden bilgi almak önemlidir. Fakat ergenler genellikle yaşadıkları semptomları olduğundan daha önemsiz olarak aktarabileceğinden sadece bu yönteme bağlı kalmak, eksik tanılara yol açabilir.

Dikkatini toplayamama, yerinde duramama, kafası başka yerde olma, dersleri dinlemede zorluk, sınav esnasında sorulara odaklanamama, akademik başarıda düşüş, bir görevi tamamlarken normalden fazla zamana ihtiyaç duyma gibi belirtiler DEHB’nin habercisi olabilir. Bu sebeple ergenlerin yakın ilişkide olduğu yetişkinlerin de gözlemine dayanarak DEHB belirtilerini fark edip, gerekli destek ve yönlendirmeyi sağlamak önemlidir.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğunun Ergenler Üzerindeki Etkileri

DEHB akademik hayat, sosyal ilişkiler, ebeveyn-çocuk ilişkileri gibi hayatın birçok yönünü etkileyen bir bozukluktur. Bu durumlar sadece DEHB’li bireyleri değil, onların çevresini, ailelerini, arkadaşlarını da etkilemektedir. Ayrıca DEHB’li bireyler diğer yaşıtlarına göre daha düşük eğitim ve kariyer gelişiminde zorluklar gibi uzun vadeli olumsuzluklar deneyimlemeye daha yatkındır⁸.

Ergenlik döneminde DEHB ile mücadele etmek kişinin gelişiminde aksaklıklar doğurabilir. Dikkati toplamada yaşanan sorunlar ve hiperaktivitenin yol açtığı sosyal ve akademik problemler, dışlanma, eleştirilme, yanlış anlaşılma gibi durumlara neden olabilir. Bu durumlar özellikle ergenlik gibi kimlik oluşumunda önemli bir dönemde meydana geldiğinde kişide çeşitli olumsuz duygular uyandırabilmektedir.

Öğrenme bozuklukları, disleksi, otizm spektrum bozukluğu, kaygı bozuklukları, obsesif-kompulsif bozukluk, depresyon, davranış bozukluğu gibi hastalıklar DEHB ile komorbid olabilmekte, yani bu bozukluklar DEHB ile aynı anda görülebilmektedir. Ayrıca DEHB’li ergenlerde sorunlu medya kullanımı, obezite, düzensiz uyku ve yeme bozuklukları riski de görülmektedir⁵.

DEHB bazı kaynaklarda “görünmez bozukluk” olarak nitelendirilir çünkü kişinin dikkat eksikliği veya hiperaktivitesini açıklayacak net bir yanlış yoktur. Bu yüzden DEHB’li bireylerin bazı davranışları başkaları tarafından kasıtlı yapılmış gibi algılansa da altta yatan nörolojik bozukluk gözden kaçırılır. Böylece DEHB’li bireyler sık sık demoralize olma, umutsuzluk, yetersizlik ve hayal kırıklığı yaşayabilmektedir⁹.

DEHB’li ergenlerin aşırı agresif veya antisosyal davranışlarda bulunma riski yüksektir. Bu davranışlara örnek olarak öfke patlamaları, ebeveyn, öğretmen veya akranlar ile çatışma halinde olma, kurallara ve beklentilere karşı çıkma gibi durumlar verilebilir. Bunlar, ergenlerin hem sosyal hem aile ortamını etkileyebileceğinden ergenlerde huzursuzluk doğurabilir⁸.

Okulu bırakma, okuldan kaçma, sınavları geçememe veya sürekli düşük not alma, suç işleme riskinde artış gibi riskler de DEHB’li bireylerde daha sık rastlanmaktadır. Bunlara ek olarak, araç kullanmak da risk teşkil etmektedir. DEHB’ye sahip bir bireyin dikkati kolayca dağıldığı için trafik ihlali yapma riskleri de daha yüksektir⁸.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu ile Başa Çıkmak

Ödev yaparken veya ders çalışırken cep telefonu, tablet, bilgisayar, televizyon gibi dikkat dağıtıcı unsurlardan uzaklaşmak odaklanmaya bir nebze de olsa yardımcı olabilir. DEHB’li bir bireyin dikkatinin dağılması diğer akranlarına göre çok daha kolay olduğundan bulundukları ortamın sessiz ve onların ihtiyaçlarına uygun olması da kolaylaştırıcı olabilmektedir.

DEHB özellikle kritik dönemlerde ekstra zorlayıcı bir bozukluk olabilmektedir. Bu sebeple ergenlerin bu tarz belirtilerini ve tanılarını öğretmenleriyle paylaşmaları okul içinde destek almaları açısından önemlidir. Ayrıca, DEHB’li bireyler bazı önemli sınavlarda veya testlerde ek süreye ihtiyaç duyduğundan bunu belirtmek, eğitim hayatında eşit fırsatlara sahip olmak için gereklidir.

Meditasyon tekniklerini ve egzersiz yapmak da dikkati toplamaya ve dürtüselliği ve hiperaktiviteyi azaltmaya yardımcı olabilir. Meditasyon anda kalma, odaklanma ve öz kontrol becerilerini geliştirirken egzersiz yapmak stres, hiperaktivite, bilişsel beceriler ve istenmeyen davranışların kontrolü gibi durumlarda olumlu etkiler yaratabilmektedir¹.

DEHB’li bir çocuğa veya ergene ebeveynlik yapmak, ebeveynlerde önemli ölçüde stres yaratabilmektedir. Bu stres hem ebeveynlerin iyi oluş hali hem de çocuklarının öğrenmesini destekleme becerilerini olumsuz etkileyebilir. Bu nedenle DEHB’nin farkında olmak ve hem ergenler hem ebeveynler için gerekli olan desteği almak bu bozuklukla başa çıkma sürecinde kritik rol oynar¹⁰.

Teşhis edilememiş DEHB ile yaşayan ergenler genellikle öğretmenlerinden, ebeveynlerinden veya akranlarından kendileri hakkında olumsuz yorumlara maruz kalabilir. Tembel, motivasyonu düşük, sorumsuz, olgunlaşmamış, bencil veya düşüncesiz olarak görülebilir. Bu sebeple DEHB belirtileri gösteren ergenlerin uzman bir psikologtan yardım alması, iyi oluşlarını desteklemek için son derece önemlidir [9].

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Nasıl Geçer?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu tedavi edilebilir bir durumdur. Uygun şekilde yönetildiğinde kişinin hayatını büyük ölçüde kolaylaştırır. Özellikle bir profesyonel tarafından teşhis konulduktan sonra kişiye kendini kötü hissettiren semptomlara sonunda bir açıklama getirilmesi ve bir uzman tarafından anlaşılma hissi, bireyin hayatında büyük farklar yaratabilir⁹.

Kişinin DEHB semptomları ve olası etkileri hakkında bilgi edinmesi özellikle tedavinin başlangıcında önemlidir. DEHB’ye sahip birçok birey aslında bunun günlük hayatlarını ne kadar etkilediği hakkında yeterince bilgiye sahip değildir. Bu sebeple hastaların ve hatta hastanın yakın çevresindeki kişilerin bilgilendirilmesi ve onlara umut aşılanması, iyi bir tedavinin başlangıcında kritiktir.

Bilişsel davranış terapisi, DEHB’li birinin bilişsel stratejiler geliştirmesine ve bu sayede öğretmenleri, ebeveyenleri veya akranlarından gelen olumsuz ve içselleştirilmiş yorumları daha gerçekçi ve iyimser hale çevirmesine yardımcı olur. Ayrıca bireylerin dürtüselliklerini kontrol etmek için stratejiler geliştirmesini ve öz değerlendirme ve farkındalık becerileri kazanmasını destekler⁹.

Okuldaki sorunlar DEHB’li ergenlerin ve ebeveynlerinin en yaygın şikayetlerinden biri olduğundan sınav, ders ve ödev performansını artırmaya yönelik psikososyal müdahaleler de bazı yaklaşımlarda yer alır. Not alma ve ders çalışma becerileri üzerine davranışsal teknikler geliştirmek ve öğretmenler ve okul personelleri ile iş birliği yaparak bunları uygulamak da DEHB iyileşme sürecinin bir parçasıdır¹¹.

DEHB tedavisinde en sık kullanılan yöntemlerden biri de ilaç tedavisidir. Özellikle metilfenidat ve amfetamin gibi ilaçlar odaklanmayı artırmaya ve dürtüleri kontrol etmeye yardımcı olduğundan DEHB tedavisinde etkilidi³. Yapılan çalışmalara göre bilişsel davranış terapisi ile ilaç tedavisi birlikte uygulanması, DEHB tedavisi için tek başına ilaç tedavisinden daha etkili bulunmuştur⁵.

İlaç tedavisine mutlaka bir uzmana danışıldıktan sonra gerek görüldüğünde onay alıp başlanmalıdır. Ayrıca uzman bir psikoloğa danışarak bireysel stratejiler geliştirmek ve dikkat, odaklanma, hiperaktivite gibi sorunlara profesyonel destek alarak ilerlemek ergenlerde DEHB ile başa çıkmada önemli bir adımdır.