Uyku Bozuklukları Nelerdir? Uyku Bozukluğu Çeşitleri ve Belirtileri

Uyku Bozuklukları Nedir?

Uyku bozuklukları, uykunun kalitesini, zamanlamasını veya süresini etkileyen ve gün içinde iyi işlev görme yeteneğine müdahale eden durumlardır. Uyku bozukluklarının fiziksel, zihinsel ve duygusal yönden olumsuz etkileri olabileceği gibi, bu bozukluklar kaza ve yaralanma riskini de artırabilir. Bazı yaygın uyku bozukluğu türleri insomnia, uyku apnesi, huzursuz bacak sendromu ve narkolepsidir.

İnsomnia Nedir?

İnsomnia, yani uykusuzluk, uyku sorunlarının en yaygın olanıdır. İnsomnia yaşayan kişiler uyuyamaz, uykuda kalamaz veya erken uyanırlar. Uyuduklarında bile dinlenmiş hissetmezler, yeterince uyumamış olurlar. Bu da gündüz çok yorgun olmalarına, işlerinde veya okullarında başarısız olmalarına veya duygularında değişiklikler olmasına neden olur.

İnsomnia, bazen başka bir rahatsızlığın belirtisi olabilir, bazen de başka bir rahatsızlığa yol açabilir veya sonrasında bile devam edebilir. Erkeklerden daha çok kadınlarda rastlanır.

İnsomnianın ne kadar sık olduğu, nasıl tanımlandığına bağlı olarak değişir. Yetişkinlerin yaklaşık %15-20’sinde insomnia görülür. Ayrıca, yaşlandıkça insomnia belirtileri daha çok artar.

Ankara’da yapılan bir araştırmada, 1034 kişinin katılımıyla, uyku sorunu ve bununla ilgili diğer sorunlar araştırılmıştır. Bu araştırmada, katılımcıların %23,7’sinin insomnia belirtilerinden en az birini yaşadığı bulunmuştur^1,2,3.

İnsomnia Belirtileri

Her bozukluğun genel olarak bazı semptomları vardır. İşte insomnia belirtileri:

A. Temel şikayet, şu belirtilerden biri (ya da daha fazlası) ile ilişkili olan, uyku miktarı veya kalitesiyle ilgili bir doyumsuzluk hissidir:

1. Uykuya dalmakta zorluk (Çocuklarda, bakıcı yardımı olmadan uykuya geçmekte zorluk olarak ortaya çıkabilir.)
2. Uykuyu sürdürmekte zorluk, sık sık uyanmalarla veya uyanmalardan sonra tekrar uykuya dalmakta sorun yaşamak (Çocuklarda, bakıcı yardımı olmadan tekrar uykuya dalmakta zorluk çekmek olarak kendini gösterebilir.)
3. Sabah erken uyanma, uyanıldıktan sonra tekrar uyuyamama

B. Uyku bozukluğu, belirgin sıkıntıya veya sosyal, işle ilgili, okul performansıyla ilgili, davranışsal veya diğer önemli işlevsellik alanlarında düşüşe neden olur.

C. Uyku bozukluğu, haftada en az üç gece ortaya çıkar.

D. Uyku bozukluğu, en az üç aydır devam etmektedir.

E. Uyku bozukluğu, uyumak için uygun bir ortam olmasına rağmen ortaya çıkmaktadır.

F. Uyku bozukluğu, başka bir uyku-uyanıklık bozukluğu (örneğin narkolepsi, solunumla ilişkili bir uyku bozukluğu, 24 saatlik düzenle ilgili bir uyku-uyanıklık bozukluğu, bir parasomni) ile daha iyi açıklanamaz ve yalnızca başka bir uyku-uyanıklık bozukluğunun seyri sırasında ortaya çıkmaz.

G. Uykusuzluk, bir madde kullanımının (örneğin kötüye kullanılan bir madde, bir ilaç) fizyolojik etkileri ile açıklanamaz.

H. Eş zamanlı psikiyatrik rahatsızlıklar ve sağlık durumları, uykusuzluk şikayetini yeterince açıklamaz7.

Uyku Apnesi Nedir?

Uyku apnesi, uyku sırasında nefes alımında duraklamalar veya sığ nefes alımları ile karakterize edilen bir bozukluktur. Apne, uyku esnasında nefesin en az 10 saniye süreyle durması olarak tanımlanırken, hipopne ise en az 10 saniye boyunca nefes almanın %50 azalması, oksijen seviyesinin en az %4 düşmesi ve uyanıklık hissiyle belirginleşir⁴.

Narkolepsi Nedir?

Narkolepsi, 1880’lerden beri bilinen bir uyku bozukluğudur. Narkolepsinin tipik belirtileri şunlardır: uyku atakları, katapleksi, halüsinasyonlar ve uyku felci.

Uyku atakları, uyku geldiğinde ya da uyanıkken birden uyuyakalmak anlamına gelir. Katapleksi vücudun gevşeyip yere düşmesidir, halüsinasyonlar ise uyurken görülen rüyaları gerçek sanmak şeklinde ortaya çıkar.

Uykuyla uyanıklık arasında kalıp hareket edememek uyku felci olarak adlandırılır. Bazı kişiler bu belirtilerin hepsini yaşamazlar. Bazıları ise uyku bozukluğu yaşamadıkları halde tanı alabilirler.

Katapleksi, narkolepsinin en belirgin belirtisidir. Katapleksi, bazen sadece çene veya diz gibi bazı kasları, bazen de tüm kasları etkiler⁵.

Narkolepsi Belirtileri

Bu bozukluğun tanısının alınabilmesi için bu konuda uzman kişilere başvurulması gerekmektedir. Narkolepsinin tanı kriter belirtileri şu şekildedir:

A. Aynı gün içinde tekrarlayan ve bastırılamayan uyku ihtiyacı, aniden uykuya dalma ya da kısa süreli kestirme (gündüz uykusu) evreleri ortaya çıkmalıdır. Bu belirtiler son üç ay içinde haftada en az üç kez görülmelidir.

B. Aşağıdakilerden en az birinin varlığı:

1. (a) veya (b) olarak tanımlanan ve aylık olarak birkaç kez meydana gelen katapleksi dönemleri:

a. Uzun süreli hastalığı olan bireylerde, gülmek veya şaka yapmakla tetiklenen ve bilinç durumunun korunduğu, aniden ortaya çıkan ve saniyeler veya dakikalar süren, iki taraflı normal kas tonusunun kaybı dönemleri

b. Çocuklarda veya altı aydan daha kısa süreli hastalığı olan bireylerde, açık bir duygusal tetikleyici olmaksızın ortaya çıkan, dilin yanlış yerleştirilmesi veya genel kas tonusunun düşüklüğü (hipotoni) ile birlikte, spontan yüz buruşturmaları veya çeneyi açma dönemleri

2. Beyin-omurilik sıvısı (BOS) hipokretin-1 immünreaktivite değerleri kullanılarak ölçüldüğünde hipokretin eksikliği: Bu, sağlıklı bireylerde elde edilen değerlerin üçte birine eşit veya üçte birinden daha düşük veya 110 pg/mL'den eşit veya düşük olmalıdır. BOS'taki düşük hipokretin-1 değeri, akut beyin yaralanması, inflamasyon veya enfeksiyon bağlamında gözlenmemelidir.

3. Gece uykusu polisomnografisi, hızlı göz hareketleri uykusunun (REM) 15 dakika veya daha kısa bir süre içinde başladığını; çoğul uykuya dalma ölçümünde ortalama uykuya dalma süresinin 8 dakika veya daha kısa olduğunu ve iki veya daha fazla kez uykuya dalmakla birlikte REM evresinin ortaya çıktığını gösterir⁷.

Uyurgezerlik

Uyurgezerlik, uyku döngüsünün ilk bölümünde, özellikle derin NREM uykusunda (uykunun 3 veya 4. aşamasında) ortaya çıkan bir parasomniadır. Bu durum, yataktan çıkma ve dolaşma gibi ani motor aktiviteler içerir. Nedeni tam olarak bilinmemekle birlikte, yorgunluk, önceki uykusuzluk, genetik, çevresel ve fizyolojik faktörler ile tıbbi hastalıkların etkisiyle ilişkilendirilebilir.

Çocuklarda görülme oranının %40'tan fazla olduğu, erişkinlerde ise yaklaşık %4 civarında olduğu tahmin edilmektedir. Erişkinlerdeki vakaların çoğu genellikle çocukluktan devam eden durumlardır, cinsiyetler arasında görülme sıklığı açısından fark yoktur.

Bu durum genellikle ortalama 10 dakika süren ve genellikle gecede bir kez meydana gelen epizodlarda ortaya çıkar. Uyurgezer kişi bu ataklar sırasında uyanmaz ya da uyanması durumunda olayları hatırlamaz.

Tanı, kişinin öyküsü ile konur ve horlama ve apne olmadığında uyku testleri genellikle yararlı değildir. Tipik olmayan durumlarda nöbetin ekarte edilmesi için elektroensefalografi (EEG) yapılması önerilir. Kişinin güvenliği atak sırasında önemlidir ve tetikleyici unsurlar (örneğin uykusuzluk, ilaç ve madde kullanımı) engellenmelidir⁴.

Karabasan Bozukluğu Nedir?

Karabasan bozukluğu, tıbbi bir uyku bozukluğu olmasına rağmen, tarihte ve kültürlerde farklı anlamlar yüklenmiş bir fenomendir. Özellikle Türk mitolojisinde karabasan bozukluğu, çeşitli doğaüstü varlıkların insanlara musallat olması olarak yorumlanmıştır. Bu varlıklar, genellikle kötü niyetli, korkunç ve zarar verici olarak tasvir edilmiştir. Karabasan bozukluğu yaşayan kişiler, bu varlıkların kendilerine baskı yaptığını, nefeslerini kestiğini, vücutlarını hareket ettiremediklerini ve kabuslar gördüklerini anlatmışlardır¹⁰.

A. Çoğunlukla gece uykusunun ikinci yarısında ortaya çıkan, genellikle hayatta kalma, güvenlik veya fiziksel bütünlüğe yönelik korkutucu durumlardan kaçınma çabalarını içeren, tekrarlayan, uzun süreli ve yoğun bir huzursuzluk hissi ile karakterize edilen canlı rüyalar.

B. Bu rüyadan uyanınca, kişinin rahatlaması ve uyanık olması.

C. Bu uyku sorunu, klinik açıdan belirgin sıkıntılara veya sosyal, işle ilgili veya önemli diğer işlevsellik alanlarında düşüşlere neden olabilir.

D. Karabasan belirtileri, bir maddeye (örneğin kötüye kullanılabilen bir madde veya ilaç) fizyolojik etkilerle ilişkilendirilemez.

E. Eşzamanlı psikiyatrik bozukluklar veya sağlık sorunları, genellikle ana şikayet olan huzursuzluk hissini yeterince açıklayamaz⁷.

Aşırı Uyumak Neden Olur?

Aşırı uyumanın farklı farklı nedenleri olabilir. Bu nedenlerden bir tanesi ise hipersomnolans bozukluğudur. Bu bozukluğun belirtileri şunlardır:

A. En az yedi saat süren ana uyku evresine rağmen, kişinin sık sık aşırı uykulu hissettiği durumlar şu belirtilerle birlikte ortaya çıkar:

1. Aynı gün içinde tekrar eden uyku evreleri veya ani uykuya dalma olayları
2. Günde dokuz saatten fazla süren ana uyku evresi, dinlendirici olmaktan uzaktır.
3. Uykudan aniden uyanıldıktan sonra tam anlamıyla uyanık olmakta zorluk çekme

B. Aşırı uykululuk durumu en az üç aydır, haftada en az üç kez tekrarlamaktadır.

C. Aşırı uykululuğa eşlik eden belirgin sıkıntılar veya bilişsel, sosyal, işlevsellik veya diğer önemli işlevsellik alanlarında düşüş vardır.

D. Aşırı uykululuk, başka bir uyku-uyanıklık bozukluğu (örneğin narkolepsi, solunumla ilişkili uyku bozukluğu, 24 saatlik düzenle ilgili uyku-uyanıklık bozukluğu veya bir parasomni) tarafından daha iyi açıklanamaz ve yalnızca başka bir uyku-uyanıklık bozukluğunun seyri sırasında ortaya çıkmaz.

E. Aşırı uykululuk, bir madde kullanımının (örneğin kötüye kullanılan bir madde, bir ilaç) fizyolojik etkileri ile açıklanamaz.

F. Eşzamanlı psikiyatrik bozukluklar ve sağlık durumları, aşırı uykululuk şikayetini yeterince açıklamaz.

Uyku Bozuklukları Testi

Polisomnografi, uyku sırasında beyin ve vücudun nasıl çalıştığını ölçen bir testtir. Bu test ile, uyku ile ilgili sorunların olup olmadığı ve varsa ne kadar önemli olduğu anlaşılabilir.

Polisomnografi yapılırken, hastanın gece boyunca başına, gözüne, kalbine, göğsüne, karın bölgesine, parmaklarına ve bacaklarına küçük cihazlar bağlanır. Bu cihazlar, hastanın uyku sırasında nasıl nefes aldığını, kalbinin nasıl attığını, gözlerinin nasıl hareket ettiğini, beyninin nasıl çalıştığını, uyurken nasıl ses çıkardığını, kanındaki oksijen miktarını ve uyku pozisyonunu video ile birlikte kaydeder.

Vücuda bağlanan cihazlar, uyku pozisyonunu değiştirmeyi veya yataktan kalkmayı, tuvalete gitmeyi engellemezler. Gece boyunca, hastaları yan odadaki bilgisayarlardan izleyen uyku teknisyeni ve/veya hemşireler, ihtiyaç duyulduğunda hastalara yardım eder ve testin düzgün bir şekilde yapılmasını sağlarlar⁹.

Uyku Bozuklukları Düzelir Mi?

Uyku bozukluklarının iyileşip iyileşmeyeceği sorusunun yanıtı, bozukluğun türü, sebepleri ve şiddeti kadar bireyin tercihleri ve hedeflerine de bağlıdır. Örneğin, stres, seyahat veya diğer yaşam olaylarından kaynaklanan kısa süreli uykusuzluk gibi bazı uyku bozuklukları geçicidir ve kendiliğinden düzelebilir. Diğer taraftan, hava yolu tıkanıklığı veya anormallikten kaynaklanan uyku apnesi gibi bazı uyku bozuklukları tıbbi müdahale ve tedavi gerektirebilir.

Uyku Bozukluğuna Ne İyi Gelir?

Uyku bozukluğu söz konusu olduğunda uzman desteği almak önemlidir ama kişinin kendi başına yapabileceği bazı şeyler vardır. Bunlardan bazıları şunlardır:

İyi bir Uyku Hijyeni

• Düzenli bir uyku programını benimsemek
• Yatmadan önce kafein, alkol ve nikotinden kaçınmak
• Rahat ve sessiz bir uyku ortamı yaratmak
• Yatmadan önce elektronik cihazların ve uyarıcı faaliyetlerin kullanımını sınırlamak

Yaşam Tarzı Değişiklikleri

• Sağlıklı bir diyet benimsemek
• Düzenli egzersiz yapmak
• Stresi yönetmek
• Alkol, uyuşturucu ve uyku kalitesini etkileyebilecek maddelerden kaçınmak⁸

Uyku bozukluklarının tedavisi, türüne ve şiddetine göre değişebilir. Uyku bozuklukları hakkında destek almak ve uzman bir doktora görünmek önem taşır.