MS (Multiple Skleroz) Nedir? MS’in Çözümü Var Mı? MS’in Nörobiyolojisi

MS (Multiple Skleroz) Nedir?

Multipl (çoklu) skleroz, MS veya emes hastalığı, dünya genelinde birçok kişiyi etkileyen, genellikle 20 ile 40 yaşları arasında başladığı düşünülen ancak her yaşta ortaya çıkabilen otoimmün bir rahatsızlıktır¹. Otoimmün vücudun kendi savunma sistemlerinin yön değiştirerek yanlışlıkla kendi hücre ve dokularına saldırması durumudur. MS beyin ve omuriliğimizi içeren merkezi sinir sistemimizi etkiler.

MS rahatsızlığında farklı zamanlarda ve farklı bölgelerde lezyonlar ortaya çıkması söz konusudur. Bu durum bazen "zamanda ve uzayda yayılmış" olarak ifade edilir. Yani, bir kişinin merkezi sinir sistemine ait problemler farklı dönemlerde ve farklı bölgelerde meydana gelebilir.

Vücudu dış etkilerden koruma görevi bulunan savunma sistemi yanlışlıkla kendi sinir sistemine saldırır ve bu saldırı sonucunda sinirleri çevreleyen özel bir kılıf olan "miyelin" adlı madde zarar görür. Bu durum, sinirlerin düzgün çalışmasını zorlaştırabilir.

MS'te Görülen Başlıca Deformasyonlar¹

• 1. Kronik İnflamasyon: MS’te sürekli bir iltihaplanma durumu söz konusudur.
• 2. Demiyelinizasyon: Sinir liflerini koruyan özel bir madde olan miyelinin zarar görmesi anlamına gelir. Miyelin, sinir iletimini hızlandırmak ve korumak için önemlidir.
• 3. Gliozis: Merkezi sinir sistemi hasar gördüğünde bazı özel hücreler, yani glial hücreler, onarıcı bir tepki verir. Ancak bu durumda bu hücreler zarar gören bölgede aşırı miktarda birikir.
• 4. Nöron Kaybı: MS zamanla sinir hücrelerinin kaybına neden olabilir.

MS (Multiple Skleroz) Neden Olur?

MS (Emes) ortaya çıkması ve seyri temel olarak merkezi sinir sisteminde meydana gelir. MS rahatsızlığının gelişmesinde iki temel patolojik süreç bulunur:

1. Fokal İnflamasyon ve Makroskopik Plaklar

Bu süreç makroskopik plaklar ve kan-beyin bariyeri (BBB) hasarı ile sonuçlanan odaklı bir iltihaplanmayı içerir. MS plağının temel bileşenleri küçük damarlar etrafında yoğunlaşan iltihap, keskin sınırlar gösteren lezyonlardır. Plak patolojisinin ana öğeleri arasında miyelin kaybı, ödem ve aksonal hasar bulunur. Aktif plak iltihabı sırasında BBB bozulması manyetik rezonans görüntülemede (MRI) görülen kontrastlanma ile uyumludur. Zamanla iltihap süreci azalır ve astroglial yara izine neden olur¹.

2. Nörodejenerasyon ve Mikroskopik Hasar

Bu süreç MSS'nin çeşitli bileşenlerini içeren mikroskopik bir hasarı içerir, bunlar arasında aksonlar, nöronlar ve sinapslar bulunur. Doğuştan gelen bağışıklık sistemini temsil eden monositler ve makrofajlar, BBB üzerinden T hücrelerinin göçünü uyarır. Genel netice BBB'ye zarar verilmesi ve sistemik bağışıklık hücrelerinin girişidir. Son zamanlarda B hücrelerinin ve antikor üretiminin MS'in gelişiminde önemli bir rol oynadığı anlaşılmıştır.

MS İçin Risk Faktörleri Nelerdir?

MS’in nedeni kesin olarak bilinmemektedir ancak ortaya çıkmasında etkili olan faktörleri üç ana kategori altında toplayabiliriz: bağışıklık faktörleri, çevresel faktörler ve genetik ilişkiler.

1. Bağışıklık Faktörleri

MS'nin başlıca nedenlerinden biri bağışıklık sisteminin yanlışlıkla kendi vücut hücrelerine saldırmasıdır. Normalde bağışıklık sistemi vücudu dış tehditlere karşı korur, ancak MS'de bu sistem hata yapabilir ve kendi sinir sistemini hedef alabilir. Bu durum bağışıklık sisteminin yanlışlıkla sinir hücrelerinin koruyucu tabakası olan miyelini hedef almasına neden olabilir.

2. Çevresel Faktörler

Çevresel faktörler de MS gelişiminde rol oynayabilir. Bu faktörler arasında virüsler, bakteriler, beslenme alışkanlıkları, yaşam tarzı ve coğrafi faktörler bulunabilir. Örneğin, belirli bir coğrafi bölgede yaşamak MS riskini etkileyebilir. Çeşitli ülkeler arasındaki enlem farkları gibi çevresel faktörler, MS ile ilişkilendirilmiş önemli olaylardır. MS'e yatkınlığın nedeni olarak D vitamini eksikliği düşünülmektedir.

Aynı zamanda Epstein Barr virüsü gibi farklı enfeksiyonlar da rol oynayabilir. Farklı çevresel faktörlerle kişinin genetik yapısı arasında karmaşık etkileşimler olabilir ve bu etkileşimleri anlamak hala devam eden bir araştırma alanıdır¹.

3. Genetik İlişkiler

Genetik faktörler de MS'i etkileyebilir. Aile geçmişinde MS olan bireylerde, bu rahatsızlığı geliştirme riski artabilir. Ancak genetik faktörler tek başına MS'in nedeni değildir. Genetik yatkınlık, çevresel faktörlerle birleştiğinde MS’in ortaya çıkma olasılığını artırabilir.

MS, aile geçmişinde MS olan kişiler için daha yüksek ortaya çıkma riski taşır. MS'in kalıtsal özellikleri, %35 ile %75 arasında değişen bir tahminle ölçülmüştür. Tek yumurta ikizlerinde MS görülme oranı %20 ila %30 iken, çift yumurta ikizlerinde bu oran %5'tir. Aile içinde ebeveynlerle çocuklar arasında %2'lik bir benzerlik oranı bulunmaktadır ve bu oran, genel nüfusa kıyasla 10 ila 20 kat daha yüksektir.

(HLA) DRB1*1501 gibi insan lökosit antijenleri, MS ile güçlü bir ilişkiye sahiptir ve MS adına yapılan çalışmalarda en çok araştırılan genlerden biridir. Şu ana kadar, belirli bir açıklama getirilememiştir. Tam olarak nasıl geliştiği hala tam olarak anlaşılamamıştır ve birçok genin bu rahatsızlık ile ilişkilendirilmiş olabileceği düşünülmektedir.

MS ve Bağışıklık Sistemi İlişkisi

MS'in kesin nedeni hala tam olarak bilinmemektedir ancak literatürde MS ve bağışıklık sistemi İlişkisini açıklamaya yönelik birden fazla teori ve iddia yer almaktadır.

Kendine Saldırı

MS'in önde gelen teorik nedeni, merkezi sinir sistemine yönelik otoimmün saldırıdır. Yani, bağışıklık sistemi normalde vücudu korurken, MS'de yanlışlıkla kendi merkezi sinir sistemine saldırabilir¹. Bu teoriye göre, MS'de ortaya çıkabilecek otoimmün saldırının arkasındaki temel mekanizma, CD4+ proinflamatuar T hücreleridir. Araştırmacılar, bir bilinmeyen antijenin bu T hücreleri tarafından tetiklenip aktive olduğunu düşünüyorlar. Bu aktivasyon, Th1 ve Th17 adı verilen iki tip T hücresinin etkilenmesine neden olur.

Dıştan İçeri Saldırı

"Dıştan içe" mekanizması, aktive olmuş T hücrelerinin merkezi sinir sistemi endotel tabakasına bağlanmasını, kan-beyin bariyerini aşmasını ve ardından çapraz reaktivite yoluyla bağışıklık saldırısını içerir. Yani bu T hücreleri vücuttaki normal hücrelere benzeyen bir yapıya sahip olan bir antijeni hedef alarak, merkezi sinir sistemine saldırır.

İçten Dışa Saldırı

"İçten dışa" mekanizması ise, merkezi sinir sisteminde doğuştan gelen bir anormallik olduğunu ve bu durumun inflamatuar bir tepkiye yol açtığını öne sürer. Yani, burada MS'nin nedeni merkezi sinir sisteminin içsel bir anormalliği olabilir ve bu durum da bağışıklık sisteminin tepkisini tetikleyebilir.

MS (Multiple Skleroz) Belirtileri

MS’in neden olduğu sorunlardan biri de lenfosit adı verilen hücrelerin ve makrofajların sinirlerin etrafında toplanmasıdır. Bu, sinirleri çevreleyen miyelin kılıflarının bozulmasına yol açar. Bu bozulma nedeniyle ortaya çıkan belirtiler arasında görme bozukluğu, uyuşma ve karıncalanma, odaklı zayıflık, mesane ve bağırsak kontrolsüzlüğü gibi şeyler bulunur. Belirtiler etkilenen bölgeye bağlı olarak değişiklik gösterebilir.

MS, merkezi sinir sistemindeki çoklu lezyonların geniş bir belirti yelpazesi ile ortaya çıkar. Belirtilerin şiddeti ve genişliği, lezyonların yükü, yeri ve dokunun ne kadar hasar gördüğüne bağlıdır. Belirtiler, sıkça aktif plakların MRI kanıtlarına yansımadığından, dokunun hasar görmesindeki onarıcı mekanizmalar ve sinir plastisitesi nedeniyle genellikle görülmeyebilir ¹.

• Görme Belirtileri: Görme kaybı (tek göz veya homonim), çift görme, optik sinir iltihabı ile ilgili belirtiler
• Denge Sorunları: Baş dönmesi, yürüme dengesizliği
• Bulbar Fonksiyon Bozukluğu: Konuşma güçlüğü, yutma güçlüğü
• Motor Belirtiler: Güçsüzlük, titreme, spastisite (kaslarda sertlik), yorgunluk
• Duyusal Belirtiler: Duyu kaybı, parestezi (yanma, batma gibi anormal duyumlar), disketezi (normalde hoş olan bir uyarana karşı anormal bir tepki)
• İdrar ve Bağırsak Belirtileri: İdrar kaçırma, idrar tutamama, aciliyet, kabızlık, ishal, reflü
• Bilişsel Belirtiler: Bellek bozukluğu, yürütme fonksiyonlarında bozukluk, konsantrasyon güçlüğü
• Psikiyatrik Belirtiler: Depresyon, anksiyete

MS Ne Zaman Ortaya Çıkar?

MS'in klinik belirtileri genellikle genç yetişkinlerde ortaya çıkar. Vakaların neredeyse %10'u 18 yaşından önce ortaya çıkar. Rahatsızlığın seyri zamanla ilerler ve 10 ila 15 yıl içinde kalıcı bir engellilik ile sonuçlanabilir. Yani, MS uzun bir süre boyunca kişinin hayatını etkileyebilir. MS’in belirtileri genç yetişkinlerde ortaya çıkar ve ani belirtilerle kendini gösterir. Zamanla şikayetlerin sürekli olarak kötüleşmesi söz konusu olabilir ve 10 ila 15 yıl içinde kalıcı bir engellilik oluşabilir.

MS Türleri ve Evreleri Nelerdir?

MS hastalığı farklı şekillerde ortaya çıkabilir ve farklı şekilde seyredebilir fakat genel olarak iki tipte genellenebilir. Birincisi, "relaps-remitan" adı verilen bir tip olup, diğeri ise "progresif" tipidir. MS’in klinik seyri oldukça değişken olup, stabil kronik hastalıktan hızla gelişen ve engelleyici bir hastalığa kadar uzanabilir.

1. Relaps - Remitan

Bu terim, MS’in belirli dönemlerde belirgin belirtilerle ortaya çıkıp sonra düzelme veya hafiflemenin olduğu bir durumu ifade eder. Yani, bir süre boyunca kişi belirgin belirtiler yaşayabilir, ancak sonra bu belirtiler azalabilir veya tamamen ortadan kaybolabilir. Bu dönemler arasında kişinin kendini daha iyi hissettiği bir "remisyon" dönemi bulunur. Özellikler:

Yeni veya tekrarlayan nörolojik belirtiler Belirtilerin günler ve haftalar içinde gelişmesi Belirtilerin 24 ila 48 saat süresince devam etmesi

2. Progresif

Diğer tip olan progresif tip ise rahatsızlığın sürekli olarak kötüleştiği durumdur. Bu durumda, belirtiler zaman içinde giderek artar ve kalıcı olabilir. Yani, iyileşme dönemleri yoktur ve semptomlar sürekli olarak ilerler.

İki Tip MS’in Birbiriyle İlişkisi Var Mıdır?

Kimi insanlar relaps-remitan tipinde MS yaşarken, kimileri progresif tipte MS yaşayabilir. Ayrıca, bazı kişiler zaman içinde bir tipten diğerine geçiş yapabilir. Bu durumlar, her bir vakada MS’in farklı bir şekilde deneyimlenebileceğini ve bu nedenle iyileşme sürecinin de kişiselleştirilmesi gerektiğini gösterir.

MS En Çok Kimlerde Görülür?

Amerika'da yaklaşık 400,000 kişi ve dünya genelinde 2.5 milyon kişi MS hastalığına sahiptir. MS kadınlarda erkeklerden üç kat daha sık görülür³. Avrupa kökenli topluluklar için genel bir yaygınlık oranı olarak 1000 kişiden biri belirtilmektedir.

Ancak, Avrupa kökenli olmayan popülasyonlarla ilgili yaygınlık hakkında daha az bilgi bulunmakta olup, çoğu veri Doğu Asyalı ve Afrikalı soydan gelenlerde daha düşük bir yaygınlığı işaret etmektedir. Son zamanlarda yapılan çalışmalar ise, Afrika kökenli Amerikalı popülasyonlarında da Avrupa kökenlilere benzer yüksek bir yaygınlık olduğunu göstermiştir.

MS, coğrafi enlemle ilgili bir yaygınlık gösterir ve Avrupa ve Kuzey Amerika'nın kuzey enlemlerinde daha sık görülür bunun sebebi olarak D vitamini yetersizliği ileri sürülmüştür. Farklı genetik yatkınlık faktörlerinin ve çeşitli insan alt grupları arasındaki genetik farklılıkların da rol oynadığı gözlemlenmiştir. Çocuklukta daha yüksek MS yaygınlığına sahip olan bölgelere göç eden popülasyonlarda MS riskinin arttığını gösteren çalışmalar bulunmaktadır.

MS Çözümü Var Mı?

MS üzerinde immunomodülasyon ve anti-enflamatuar ilaçların da aralarında olduğu birkaç ajanın tedavi etkileri üzerine çalışmalar yapılmıştır. Tedaviler arasında glatiramer asetat, dimetil fumarat, fingolimod, interferon-beta preparatları, natalizumab ve mitoksantron gibi ilaçlar bulunmaktadır. Ancak, mevcut çözüm yaklaşımları merkezi sinir sistemi hasarını devamlılığını durdurmakta yetersizdir. Bu nedenle, ilaç kullanımının yanı sıra hücre nakli hedefleyen ADSC'ler (adipose-derived stem cells), sinir hastalıklarının iyileştirilmesi için yeni bir strateji sunabilir ².

MS teşhisi konulduktan sonra erken tedaviye başlanmalıdır. Kısa vadeli hedef, MRI lezyon aktivitesinde azalmayı içerir. Uzun vadeli hedefler arasında ise ikincil progresif MS'in önlenmesi bulunur.

MS (Multiple Skleroz) İlaçları

Glatiramer Asetat: Bağlanma, aktivasyonu sınırlar ve düzenleyici hücreleri uyarır. Olası nöro koruyucu ve onarıcı mekanizmalar da mümkündür. Bu ilaç subkutan olarak uygulanır ve genellikle iyi tolere edilir, ancak progresif MS'in tedavisinde etkili değildir.

İnterferon-beta Preparatları: Bu preparatlar çeşitli muhtemel etki mekanizmalarına sahiptir. T ve B hücre fonksiyonunu düzenler, sitokin ifadesini değiştirebilir, kan-beyin bariyeri iyileşmesine katkıda bulunabilir ve potansiyel olarak matriks metalloproteinaz ifadesini azaltabilir.

Natalizumab: Genellikle iyi tolere edilir ve intravenöz uygulama sırasında hafif baş ağrısı ve yüz kızarması sıkça görülür.

Mitoksantron: Bu, intravenöz uygulanan bir kemoterapötik ajan olup, DNA onarımını ve RNA sentezini engeller. MS için terapi mekanizmasını hücresel ve humoral bağışıklık üzerindeki muhtemel etkiler oluşturabilir.

Fingolimod: T hücre göçünü inhibe etme olasılığına sahiptir. Olası yan etkiler arasında lenfopeni, bradikardi ve hepatotoksisite bulunabilir.

MS ile Yaşamak: MS ile Baş Etme Yöntemleri

MS beraberinde bilişsel ve psikolojik etkileri getirir. Semptomlar arasında bellek bozukluğu, yürütme fonksiyonlarında bozukluk, konsantrasyon güçlüğü gibi fiziksel bozuklukların yanı sıra depresyon ve anksiyete gibi psikiyatrik rahatsızlıklar da görülmektedir^{1, 4}.

Ayrıca oldukça karmaşık bir rahatsızlık olan MS sadece duyu ve görme değişiklikleriyle değil, aynı zamanda güçsüzlük, koordinasyon sorunları veya spastisite gibi sorunlarla da kendini gösterebilir. Genel sağlık ile ilgili diğer şikayetler arasında mesane ve bağırsak sorunları, depresyon, bilişsel bozukluk, yorgunluk, cinsel sorunlar, uyku problemleri ve baş dönmesi bulunabilir¹.

Bu rahatsızlık yaşam süresinin kısalması ve çoklu sistemlere yayılması nedeniyle çok kapsamlı bir uzman kontrolü gerektirebilir. MS tanı ve baş etme süreçleri nörolog, ağrı uzmanı, fiziksel ve/veya mesleki terapist, psikolog, göz doktoru, gastroenterolog ve ürolog gibi farklı uzmanlardan oluşan bir ekip tarafından gözetilir.

Kapatırken

MS kadınlarda erkeklere göre daha sık görülür ve coğrafi faktörler, genetik yatkınlık ve çevresel etmenlerin bir kombinasyonuyla ilişkili seyri birbirine dönüşebilen biri daha yumuşak biri ise agresif iki tipte ilerleyebilen bir otoimmün hastalıktır. MS’in çevresel, genetik ve bağışıklık sistemine ilişkin birçok nedeni olabileceği bilinse de tam olarak neden ve nasıl ortaya çıktığı hala tam olarak anlaşılamamıştır. Çok komplike ve çok yönlü bir rahatsızlık olduğundan birden fazla uzmanın yardımı ile süreci birlikte yönetmek önemlidir.