Daha iyi hissetmeye bugün başlayın
Siz de 500 bin mutlu danışanımız gibi hayatınızın kontrolünü elinize alın.
Zeka ve IQ Nedir?
Zeka, akıl yürütme, planlama, problem çözme, soyut düşünme, karmaşık düşünceleri kavrama ve deneyimlerden hızlıca öğrenme sürecine denmektedir. Uzun yıllardır tanımlanmaya çalışılan zeka kavramının uzlaşılmış ve genel geçer bir tanımı bulunmamaktadır, somut bir kavram olması sebebiyle birden fazla tanımı vardır.
IQ, yani İngilizce açılımıyla “Intelligence Quotient”, Türkçeye zeka katsayısı olarak çevrilen kelimenin baş harflerinden oluşmaktadır ve zeka testlerinin sonuçlarından ortaya çıkan puan anlamına gelmektedir. Zeka testleri, toplum tarafından çoğu zaman IQ testleri olarak da adlandırılmaktadır.
Wechsler 1975 yılında, zekanın bir insanın dünyayı anlama ve taleplerini karşılama kapasitesi anlamına geldiğini savunmuştur16.
Sternberg ise 1997 yılında Başarılı Zeka adını verdiği bir teori oluşturmuştur. Bu teoride analitik, yaratıcı ve pratik zeka olmak üzere üç farklı çeşit zeka olduğundan bahsetmektedir 14.
Son olarak Howard Gardner 1983 yılında çoklu zeka kuramını geliştirerek birlikte çalışabilen birden fazla zeka çeşidi olduğunu savunmuştur4. Gardner’a göre insanlar dünyayla iletişim ve etkileşimlerini yansıtan 9 farklı zeka türüne sahiptir.
Bu türler; Sözel-Dilsel Zeka, Mantıksal-Matematiksel Zeka, Müzik-Ritim Zekası, Görsel-Mekansal Zeka, Bedensel Kinestetik Zeka, Kişilerarası Zeka, Bireye Dönük-İçsel Zeka, Doğabilimci Zeka ve son olarak Varoluşsal Zekadır.
- Sözel dilsel zeka türünde kişinin iletişimi ve dünyayı dil yoluyla anlama yönü güçlüdür.
- Mantıksal matematiksel zeka türünde kişi sayılarla ve mantıkla ilgili konularda yeteneklidir.
- Müzik ritim zekasında kişi müzikal ifade biçimlerini kullanma konusunda başarılıdır.
- Görsel mekansal zekada görsel ve uzamsal bilgileri algılama ve yeniden oluşturma yeteneği fazladır.
- Bedensel Kinestetik zekada kişi koordinasyon, denge, el becerisi hız gibi fiziksel konularda beceriklidir.
- Kişilerarası zekada kişi diğer insanların ruh hallerini, niyetlerini, motivasyonlarını ve duygularını anlamada güçlüdür.
- Bireye dönük içsel zekada ise kişi kendine ait doğru bilgilere sahip olma ve kendini iyi tanıma konusunda yeteneklidir.
- Doğabilimci Zeka doğadaki diğer canlıları tanıyıp anlama konusunda yetenek anlamına gelmektedir.
- Varoluşsal Zekada ise kişi nihai hayat sorunlarıyla ilgili analiz yeteneğine sahiptir.
Geçmişten bugüne zeka tanımlamalarına bakıldığında, ilk tanımlamalar genel zeka kavramı ve tek yönlü zekayı içermektedir. Günümüze yaklaştıkça zeka kavramına bakış açısı değişmiş ve tek yönlü ve genel zeka kavramının varlığına itiraz edilmiştir. Günümüzde bilim insanları çoklu zeka türlerinden ve alt yeteneklerin varlığından bahsetmektedir7.
Yirminci yüzyılın başlarında, zeka genel bir yetenek olarak bilinirken günümüzde birçok faktörden oluşan temel yetenekler olarak bilinmektedir13.
Yukarıdaki tanımlamalardan da görüldüğü üzere zeka tek bir tanımı olmayan ve var olan tanımların birbirinden farklı olduğu bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır15. Bu sebeple tek bir tanımı olmayan zekayı ölçmeye çalışan testlerde her kuramcı kendi kuramının getirdiği ve belirttiği zeka kavramını ölçmektedir.
Zeka Testi Nedir?
Zeka testi kişilerin zihinsel becerilerini ölçmek ve diğer insanlar ile karşılaştırmak için kullanılan testlerdir. Her bir zeka testi bir zeka kuramını ele almakta ve bu kuram üzerinden kişinin yeteneklerini ölçmektedir1.
Birçok kuram ve tanım olmasına rağmen zeka testlerinin ortak amacı kişilerin zihinsel yeteneklerini ölçmektir. Kısaca zeka testleri kişinin hangi yeteneklerinin baskın olduğunu ve hangi yeteneklerinin zayıf kaldığını anlamaya çalışan performans odaklı testlerdir.
Zeka testi türleri tüm dünyada oldukça yaygın şekilde yapılmakta ve insanların hayatları üzerine ciddi kararlar verilmesine ön ayak olmaktadır. Dünyada ve Türkiye’de sıkça kullanılan birçok zeka testi bulunmaktadır.
Türkiye'de Yaygın Kullanılan Zeka Testleri
Türkiyede birçok farklı zeka testi kullanılmaktadır fakat en sık kullanılan ve bilinen zeka testleri Stanford-Binet, Wisc-R ve Kaufman Kısa Zeka Testidir.
Stanford-Binet Zeka Testi
Bu zeka testi Alfred Binet ve Theodore Simon tarafından 1905 yılında geliştirilmiştir. Zaman içerisinde yaklaşık 4 kere revize edilen bu test günümüzdeki versiyonuna kavuşmuştur6.
Stanford - Binet zeka testi 2 ile 24 yaş arasındaki kişilerin bilişsel gelişimini ölçmek için kullanılmaktadır. 15 alt testten oluşan bu testin içerisinde kompozit IQ, sözel akıl yürütme, soyut/ görsel akıl yürütme, nicel akıl yürütme ve kısa süreli bellek olarak dört farklı spesifik alan puanı bulunmaktadır11.
Stanford- Binet zeka testinin uygulama süresi uygulanan kişinin yaşına göre değişmektedir ve mutlaka bir uzman tarafından uygulanmalıdır.
Wechsler Çocuklar İçin Zeka Ölçeği (WISC-R/ WISC-4)
Wisc-R zeka ölçeği çocuklar için kullanılan zeka ölçümlerinde en sık tercih edilen ölçüm yöntemlerinden biridir. David Wechsler tarafından geliştirilen bu test 6-16 yaş aralığındaki çocukların bilişsel gelişimini ölçmek için kullanılmaktadır.
Wechsler çocuklar için zeka ölçeği yalnızca bu testi uygulayabilmek için özel eğitim alan kişilerce uygulanmaktadır. Test sözel ve performans olmak üzere iki bölüme ayrılır ve test uygulanan kişiye üç ayrı alanda puan verilmektedir. Bu puanlar Sözel IQ, Performans IQ VE Total IQ alanlarıdır.
Uygulanan ve uygulayıcının performanslarına bağlı değişmekle birlikte test uygulaması yaklaşık bir buçuk saat sürmektedir. Wisc-r zeka testi revizyona uğrayıp Wisc-4 versiyonu çıkarılmasına rağmen ülkemizde Wisc zeka testleri arasında hala tercih edilen konumda bulunmakta olup revizyona uğramasına rağmen hala eski versiyonun da kullanıldığı bir testtir.
Wisc-4 testi Wisc-r testine göre önemli değişimlere sahiptir. En net değişimlerden biri puanlama tablosunda gerçekleşmiştir ve Sözel IQ ve Performans IQ puanlamalarının ortadan kalkması olmuştur. Testin yeni versiyonunda yalnızca tam puan IQ puanlaması yapılmaktadır. Aynı zamanda testin puanlama şekli de değişmiştir9.
Kaufman Kısa Zeka Testi
Bu zeka testinin uygulanan diğer testlerden en büyük farkı yaş aralığının genişliğidir. Kaufman kısa zeka testi çocuk, ergen ve yetişkinlere uygulanabilmekte ve yaklaşık 4 ile 90 yaş arasındaki bireylerde kullanılabilmektedir.
Bu test sözel ve sözel olmayan yetenekleri ölçmek için geliştirilmiştir. Kaufman kısa zeka testinde kelime bilgisi, benzerliklerin kıyaslanması, analoji tamamlama, benzerlik ve ilişkileri algılama gibi spesifik yetenekleri değerlendirmektedir9.
Uygulama süresi birçok testte olduğu gibi uygulayıcı ve uygulanan kişinin performansına ve yaşına göre değişmektedir.
Zeka Testleri Gerekli Midir? Hangi Durumlarda Yapılmalıdır?
Zeka testleri ülkemizde bilinenin aksine sadece üstün zekayı bulma amacıyla değil uyum zorluğu yaşayan dikkat sorunları olan ve yaşıtlarından geride veya fazla ileride olduğu düşünülen kişiler için kullanma amacını taşımaktadır. Yani zeka testleri özel gereksinimli kişileri fark etme ve onlara müdahale etme sürecinde kullanılmaktadır.
Zihinsel yetenekleri akranlarına göre ileride olan kişilere test yapılmalı mıdır ve zeka testi neden yapılır soruları insanların kafasını oldukça karıştıran sorulardır. Bu soruların cevabı aslında oldukça basittir, zeka testleri yalnızca çocukta bir uyum zorluğu fark edilmesi veya öğrenme güçlüğü görülmesi gibi spesifik durumlarda uygulanmalıdır.
Üstün yeteneklilik tiplerine göre eğer kişi çok bariz şekilde yaşıtlarından üstün yetenekler gösteriyorsa, örneğin henüz üç yaşındayken temel dört işlem yapabiliyorsa veya dört yaş öncesi okumaya başladıysa bu çocuğun üstün zekalı olduğunu tespit etmek için zeka testlerine gerek olmamaktadır. Bu tip çocuklar toplum içinde oldukça kolay şekilde tanınmakta ve diğerlerinden ayrılmaktadır2.
Çocuk çok zeki ise fakat uyum sağlama konusunda bir sıkıntı yaşamıyorsa da zeka testlerine gerek duyulmamaktadır. Zeka testleri uyum sorunu yaşayan çocuklara yapılmalıdır. Testin sonuçlarına göre ebeveynlerin çocuklara yaklaşımı çoğu zaman değiştiği için sebepsizce yapılan zeka testleri çocukları oldukça kötü etkilemektedir.
Kişinin yaşıtlarına göre fazlaca geri kaldığı durumlarda ise zeka testleri bu durumu kesinleştirmek ve ailenin veya kişinin eğitim hayatında gideceği yönü kesinleştirmek adına yapılmalıdır.
Anne ve babaya göre kötü gelen bir sonuç karşısında ebeveynler hayal kırıklığıyla çocuğa kötü yaklaşabilmektedirler. Tam tersi şekilde iyi bir sonuç karşısında beklentilerin yükselmesiyle çocuğa yapılan baskı artabilmektedir. Aynı zamanda yüksek çıkan bir zeka puanı, sonrasında kişinin kendini diğer insanlardan üstün görmesine sebep olabilmektedir. Bu noktada kişi kendini geliştirmek yerine hep daha iyi olduğunu düşünebilmekte ve kendini geliştirme çabasını bırakabilmektedir.
Çocukların okula başlamalarıyla birlikte çocukta fark edilmemiş veya umursanmamış davranışsal zorlanmalar, uyum sorunları, dikkat sorunları ve akademik sorunlar görülmektedir. Özel eğitime ve ilgiliye ihtiyaç duyan bu çocuklar özel bir ilgiye ihtiyaç duymayan akranlarının arasında dikkat çekmektedirler. Bu gibi dikkat çeken çocuklarda öğrenme güçlüğü veya yaşıtlarından ileride olma gibi durumların olup olmadığını araştırmak gerekmektedir.
Bu araştırmalar sırasında, zeka testi yalnızca bir tanı öncesi tetkik olarak kullanılmaktadır. Zeka testleri ve iq puanları kişiye verilen tanı sonrası, kişinin ve çevresinin bilinçlenmesini ve bu tanıya göre hareket etmesini sağlamak için birer araçtır.
Zeka testleri mutlaka bu işin uzmanları tarafından (psikologlar, psikiyatristler) özel kliniklerde veya hastanelerde yapılmalıdır. Bazı zeka testlerini uygulamak uzmanlık gerektirmese de bunları yorumlamak ve kişiyi buna göre yönlendirmek belirli uzmanlıkları gerektirmektedir.
Zeka Testi Sonuçları Nasıl Yorumlanmalıdır?
Zeka testleri sonucunda çıkan IQ puanı henüz tam olarak ortak tanımı bile yapılamamış zekanın kesin ölçütü değildir. Bu sebeple bu testler kişinin belirli bilişsel yeteneklerini değerlendiren testler olarak bilinmeli ve böyle yorumlanmalıdır10.
Zeka testleri ile yapılan ölçümler kişinin becerileriyle ilgili kısmi bir bilgi sağladığından zeka testi sonucu kişinin ne kadar zeki olup olmadığını değil, yaşıtlarından ileride mi geride mi olduğunu belirlemektedir.
Zeka tanımları arasında oldukça çarpıcı bir tanım bulunmaktadır. Edwin G. Boring 1923 yılında zeka tanımlamasını “Zeka, zeka testinin ölçtüğü şeydir.” olarak yapmıştır. Bu tanımlama aslında bireyin zeka puanının yani IQ’nun önemsizliğini dile getirmektedir. Önemli olan nokta, bu puan ile ne yapılması gerektiğidir3.
Üstün zekalı bireylerin ileri hayatlarında önemli roller oynayacak hale getirebilmek için doğru tanı, erken tanı ve en önemlisi tanıya doğru yaklaşım gerekmektedir. Bu noktada kişinin ebeveynlerine oldukça zor bir görev düşmektedir.
Üstün zekalı bireylerin aileleri çoğu zaman çocuklarına yaşıtlarından üstte ve lider oldukları görüşünü aşılamaktadır. “Sen lidersin, sen onlardan daha iyisin.” gibi görüşler kişide ilerleme isteği yerine bir yarış kazanma isteğini doğurabilmektedir. Bu noktada kişinin hayat amacı zekayı geliştirip hem kendisi hem toplum için iyi adımlar atmaktan lider olma isteğine kayabilir. Bu da hiç bir amaca hizmet etmeyen boş bir yarış ile kişinin potansiyelini kullanamamasına sebep olabilmektedir.
Aynı şekilde IQ puanı ortalamadan düşük veya beklenenden düşük kişilerin ebeveynleri de zeka testi puanını bir araç olarak görüp çocuklarına gerekli eğitimi aldırıp ilerlemesine katkı sağlama amacıyla test sonuçlarını kullanmalıdır. Bu katkı kişiyi özel eğitim alabileceği bir okula göndermek, onunla daha yakından ilgilenmek, çocuğa bulunduğu yaş grubuna göre eğitim vermek, zayıf yönleri desteklemek, güçlü yönleri arttırmak ve kişiyi topluma kazandırmak olmalıdır.
Kaynakça
- Atmaca, F., Tan, S.(2022). IQ What is it? What is it not? Educational Academic Research, 46, 99-105.
- Ataman, A.(1998). Üstün Zekalı Çocuklara Ana-Babaları ve Öğretmenleri Nasıl Yardımcı Olabilir?, A.Ü. Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt:15, Sayı:1, Ankara Eğitim Fakültesi Yayınları.
- Boring, E. G. (1923). Intelligence as the tests test it. New Republic, 35(6), 35–37.
- Gardner, H. E. (1992). Multiple intelligences (Vol. 5, p. 56). Minnesota Center for Arts Education.
- Gottfredson, L.S. (1997). Mainstream science on intelligence: An editorial with 52 signatories, history, and bibliography. Intelligence, 24(1): 13- 23.
- Gündoğdu, R. (2019). Zeka ve Ölçülmesi. Y. Yavuzer, & Z. Karataş içinde, PsikolojikTestler İlkeler, Uygulama ve Tanıtım (s. 163-205). Ankara: Pegem Akademi.
- Kavruk, S.Z.(2021). Naglieri Sözel Olmayan Zeka Testinin (NNAT-I) 5-9 Yaş Örneklemi Norm ve Standardizasyon Çalışması, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın.
- Kaufman, N.L. (1990). Kaufman Brief Intelligence Test, Circle Pines, MN, American Guidance Service, Inc.1-89.
- Kaufman, A. S., Flanagan, D. P., Alfonso, V. C., & Mascolo, J. T. (2006). Test review: Wechsler intelligence scale for children, (WISC-IV). Journal of Psychoeducational Assessment, 24(3), 278-295.
- Kovacs, K., & Conway, A. R. A. (2019). What is IQ? Life beyond “general intelligence.” Current Directions in Psychological Science, 28(2), 189–194
- Lavin, C. (1996). The Wechsler Intelligence Scale for Children-and the Stanford-Binet Intelligence Scale:: A preliminary study of validity. Psychological Reports, 78(2),491-496.
- Newman, T. M. (2008). Assessment of giftedness in school-age children using measures of intelligence or cognitive abilities. In S. I. Pfeiffer (Ed.), Handbook of giftedness in children: Psychoeducational theory, research, and best practices (pp. 161–176). Berlin: Springer.
- Özgüven Y.E. (1994) Psikolojik Testler. Ankara, Yeni Doðuþ Matbaası, s.161-186.
- Sternberg, R. J. (2003). Wisdom, intelligence, and creativity synthesized. Cambridge University Press.
- Sak, U., Bal Sezerel, B., Ayas, B., Tokmak, F., Özdemir, N., Demirel Gürbüz, Ş., & Öpengin, E. (2016). Anadolu Sak Zeka Ölçeği (ASİS) Uygulayıcı Kitabı. Anadolu Üniversitesi ÜYEP Merkezi.
- Wechsler, D. (1975). Intelligence defined and undefined: A relativistic appraisal. American Psychologist, 30(2), 135.
