Havacılık Psikolojisi

Havacılık Psikolojisi

Havacılık Psikolojisi nedir? Havacılık psikologları ne yapar? Bu sektörün psikolojinin diğer alanlarıyla bağlantısı nedir? Havacılık personelinin ruh sağlığı ne kadar önemlidir? Bu sorulara ve daha fazlasına yakından bakalım.

Havacılık Psikolojisi Nedir?

Havacılık psikolojisi, psikolojideki ilke ve tekniklerin havacılık sektöründeki özel durum ve sorunlara uygulanmasıyla ilgilenen psikolojinin alt alanıdır¹. Güvenli, verimli ve konforlu hava yolculuğu için çeşitli psikolojik bakış açıları ve becerilerinin kullanımı ile özel olarak ilgilenmektedir². Süreç içerisinde klinik ve organizasyonel psikoloji ile yakından ilgili olan havacılık psikolojisi yolcuların, havayolu çalışanlarının ve mürettebatın genel anlamda psikolojik süreçlerini kapsayacak şekilde genişlemiştir².

Uzun yıllar boyunca bu alandaki çalışmaları uçuş hekimleri yürütürken sonraki yıllarda havacılık psikoloğu olmak için eğitimler alan psikologlar da bu sektörde görev almaya başlamışlardır. Günümüzde havacılık ve uzay hekimleri uçuş personelinin seçimi, sağlık muayeneleri, psikiyatrik değerlendirme süreçlerinde aktif görevler alırken havacılık ve uzay psikologları ise uçuş stresi ve korkusu, kaza sonrası psikolojik destek, ekip kaynak yönetimi alanı, psikomotor değerlendirme ve akran destekleme programı gibi alanlarda aktif görev almaktadırlar^{1, 3, 4}.

Uçmanın Getirdiği Zorluklar

Evrimsel açıdan insanlar uçmaya uygun değildir. Fiziksel ve psikolojik yapımızın da konforlu ve güvenli bir uçuş deneyimi yaşamamız için hava yolculuğunun önüne çeşitli şekillerde koyduğu evrimsel engeller bulunmaktadır².

Ticari uçakların genellikle 10000 m'nin üzerinde seyir irtifasına sahiplerdir. Bedenimiz bu tür yüksekliklerde ve düşük atmosferik basınçta bulunmaya uygun değildir. Seyir irtifasında kabin havasındaki kısmi oksijen basıncı, deniz seviyesinden %25-30 daha düşüktür.

Havacılık Yolcuları

Yolcular açısından bakıldığında özellikle uzun süre uçmanın fizyolik ve psikolojik sonuçları vardır:

• Yüksek basınç nedeniyle kulakların tıkanması
• Jet-lag nedeniyle uykusuzluk ve yorgunluk
• Taşıt tutması
• Oksijen ve su kaybı
• Dünyadan izolasyon

Hava yolculuğu bizi yabancı kişilerle kapalı bir ortamda yakın temasa sokabilir. Yolcular ve mürettebat arasındaki etkileşim de havacılık psikolojisinin çalışma alanlardındandır².

Uçuş Personeli

Uçuş ekibi açısından baktığımızda yukarıdaki maddelerin yanı sıra farklı sorunlar mevcuttur.

• Vardiyalı çalışma düzeni
• Endişeli ve agresif yolcuların yönetimi
• Ticari baskılar

Uçuş sürecindeki farklı aşamalarındaki uyarılma ve streste büyük farklılıklar yaşanabilir. Bu ekipte karar verme, algılama süreci ve dikkat ile bağlantılı sorunların yaşanmaması uçuş güvenliği için kritiktir.

Havacılık Alanında Çalışan Psikologlar Neler Yapar?

Havacılık alanında çalışan psikologlar genel anlamda havacılık sektöründeki koşulları iyileştirmek için çabalarlar. Pilotlara ve uçak mürettebatına ve bunların yanı sıra havacılık alanında çalışmakta olan her bir elemana yönelik olarak psikolojik destek sağlamak, problemlerini çözme konusunda destek sunmak, yaşadıklarını stres ve kaygıyı yönetebilmelerini sağlamak için insan duygu, düşünce ve davranışları hakkındaki kuramlardan faydalanmaktadırlar.

Uçuş sürecinde yaşanan olumsuz durumlar, havacılık sektöründe çalışmakta olanlar için kötü performans göstermelerine yol açabilir ve bu durum yolcular açısından hayati tehlike anlamına gelmektedir. Tam da bu sebeple havacılık alanında çalışmakta olan bir psikoloğun iş tanımına göz attığımızda değinebileceğimiz en temel nokta akıl sağlığı yerinde olan ve en güvenli, en elverişli şekilde işleyişi sürdürebilecekleri havayolu personelinin işe alımı ile ilgilenmektir diyebiliriz⁵.

Bir havacılık psikoloğunun işinin kapsamına bakılınca, pilotlar dahil olmak üzere tüm hava yolu personelinin seçimi süreci, havayolu sektöründeki oluşabilecek sorunları ele almak, uçuş ekibinde çalışan elemanların değerlendirilmesi, onlara danışmanlık yapılması, yolcuların tutum ve davranışlarının anlaşılması, psikolojik destek vermek, uçuş ekibi çalışanları arasındaki takım içi iletişimi güçlendirmek ve yolcularla etkileşimi incelemek gibi pek çok konuyu içermektedir.

Havacılık sektöründe çalışan her bir bireyin performansı uçuş performansını da etkilemektedir. Bu sebeple de havacılık sektöründeki tüm işlerin özenli bir şekilde tanımlanması, bu işlerden sorumlu kişilerin seçilmesi, bu işlerden sorumlu kişilerin eğitimi, çalışanların ve çalışanların performanslarının takibi, ekip uyumu ve iletişimi gibi düzenlemelerin yapılması ve sağlanması havacılık psikologlarının görevleri arasında yer almaktadır.

Özet olarak havacılık psikolojisi alanında genel anlamda, psikolojinin genel ilkelerini temel alarak havacılık sektöründe çalışanların davranışlarını anlayarak değerlendirmek ve çıkarımlar üretmektir⁵.

Havacılık Psikologlarının Odaklandığı Gruplar

Borr ve arkadaşları 2020 yılında yaptıkları çalışmada havacılık psikologlarının odaklandıkları grupları belirlemişlerdir. Bu grupları şu şekilde özetleyebiliriz⁶:

• Yolcu ve yakınları
• Pilotlar
• Uçuş eğitmenleri ve gözlemci kişiler
• Kabin görevlileri
• Hava trafik kontrolörleri
• Hava trafik güvenlik personeli
• Uçak bakımından sorumlu mühendisler
• Meteorologlar
• Rampa ve sevk ekipleri
• Müfettiş ve denetçiler
• Havaalanı personeli
• Uçak üretici ve tasarımcıları

Psikolojinin Diğer Alt Dalları ve Havacılık Psikolojisi

Psikoloji bilim dalı geniş alt alanları ile birlikte Birinci Dünya Savaşından günümüze kadar gelişmekte olan havacılık psikolojisi alt alanına katkıda bulunmaya devam etmiştir. Havacılık psikolojisi alanına en çok katkı sunan alanlar⁵:

• Endüstri ve örgüt psikolojisi
• Sosyal psikoloji
• Sağlık psikolojisi
• Kültürlerarası psikoloji
• Klinik psikoloji

Bu alanlarının her biri farklı psikolojik konuları, süreçleri veya problemleri ele almaktadırlar fakat hepsinin ortak amacı insanın düşünce ve davranışlarını açıklayabilmekten geçmektedir. Psikolojisinin pek çok alt alanının da katkısı ile gelişen havacılık psikolojisi, havacılık sektörünün de ihtiyaçları ile birleşerek böylesine önemli bir alanı psikologlara açmıştır⁵.

Klinik Psikoloji ve Havacılık Psikolojisi

Havacılık sektöründe bir pilotun en temel görevi olarak ele aldığımız iş uçağın emniyetli bir şekilde varış noktasına götürülmesi olarak düşünülebilir. Bunun için pilotun mevcut mesleki yetkinlikleri dışında ruhsal sağlığı da süreç içerisinde sürekli izlenmeli, gerektiği durumlarda ve zamanlarda da psikolojik destek verilmelidir⁵.

Klinik psikoloji hem psikopatolojileri hem kişilik bozuklukları gibi konulardan da yola çıkarak havacılık sektörü çalışanlarının psikolojik sağlık durumlarını anlamaya yönelik çalışmalarda bulunmaktadır. Bu sebeplerle hava yolları şirketleri klinik psikologları da dahil ettikleri sağlık ekipleri ile pilotları belirli aralıklarla sağlık kontrollerinden geçirmektedirler. Bu sayede pilotların güvenli bir şekilde uçmalarını engelleyecek herhangi bir sağlık engeli veya problemi olup olmadığını kontrol etmektedirler⁵.

Literatürde kişilik yapısı ve bu kişilik yapısıyla bağlantılı olabilecek stresin sivil havacılıkta pilotların uçuş performanslarını ne şekilde etkiledikleri üzerine araştırmalar yürütüldüğünü görebiliriz. Bu çalışmalar kişiliğin bazı açılardan güvenli uçuşla da bağlantılı olduğunu göstermektedir^{5, 7, 8}. Kişilik bozuklukları hakkında daha fazla bilgi almak için Kişilik Bozuklukları yazımızı inceleyebilirsiniz.

2015 yılında “Germanwings Flight 9525” şeklinde adlandırılan bir uçak kazası havacılık sektöründe dönüm noktası olmuştur. Bu kazadan sonra pek çok psikolog psikolojik bozuklukların havacılık sektöründeki etkilerini gözden geçirmeye başlamışlardır. Bu sebeple de pilot seçerken bu kişinin mesleki yetkinlikleri ve iş uyumu dışında ele alınması gereken en önemli nokta bu kişilerin patolojik bir kişilik bozukluğuna sahip olup olmadıklarına bakılmasıdır^{5, 6}.

Kişilik Bozuklukları ve Havacılık Sektöründen Örnekler

Pilotun paranoid kişilik bozukluğuna sahip olduğunu durumda, uçuş ekibinde çalışan diğer kişilerin onun arkasından konuştuğunu düşünebilir ve kendisini savunmaya geçebilir.

Narsistik kişilik bozukluğuna sahip bir pilot, tecrübeli eğitmen pilotlara oranla kendi bilgisinin daha fazla olduğunu düşünebilir ve bu konuda iddialaşabilir. Narsizm hakkında daha fazla bilgi almak için Narsisistik Kişilik Bozukluğu yazımıza göz atabilirsiniz.

Bağımlı kişilik bozukluğuna sahip bir ikinci pilot kendini sürekli yetersiz gördüğü için gerekli anlarda sorumluluk almaktan korkabilir. Kaptan pilotun yerine karar vermesi gereken bir durum olduğu zaman çekinebilir ve karar verme konusunda etkisiz kalabilir.

Bu tarz pek çok problem uçuş sürecini olumsuz yönde etkilerken pek çok günvelik sorununu da beraberinde getirir. Öncelikle pilotlar olmak üzere tüm havacılık sektörü çalışanlarının psikolojik sağlık durumları özenle değerlendirilmelidir⁵.

Klinik psikologların ve havacılık psikologlarının bu sektördeki en büyük katkılardan bir tanesi de pilot ve kabin ekibi çalışanlarının işin getirdiği zorluklarla daha kolay baş edebilmeleri konusunda destek sunmaktır. Bu sektördeki bazı zorluklar uzun uçuş saatleri, vardiyalı çalışma sistemi, stres, tükenmişlik duygusu, uykusuzluk, dikkat problemleri şeklinde devam edebilir. Bu alanda çalışan psikologların da yardımı ile bu tarz problemler önceden tespit edilerek gerekli müdahalelerin yapılması kolaylaşmaktadır⁵.

Kaynakça

1. Nazım, A. T. A. Türkiye’de Havacılık Psikiyatrisi ve Psikolojisi. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi, 11(1), 160-172.
2. Bor, R., Eriksen, C., Oakes, M., & Baum, P. (2013). Aviation psychology. Principles and practice of travel medicine, 315-327.
3. Çetingüç M. Uçuş psikologları. Havacılık Tıbbı Bülteni 2018; 32:1022-3 Çetingüç M. Havacılık psikolojisi kursu açıldı. Havacılık Tıbbı Bülteni 2017; 31:966
4. Birsel, M. Aviation Psychology: Constructs, Research and Practices. Bor, R.,Eriksen, C., Hubbard, T.P. ve King, R. (2020). Pilot Selection Pysychological Principles and Practice. New York: CRC Press. Taylor& Francis Group.
5. Wilson, K. (2013). Development of a Pilot Selection System for a Midwestern University Aviation Program. Master Thesis, Minnesota State University, Master of Arts, Mankato.
6. Yamamoto, S., Shibuya, M., Izumi, H., Shih, Y. C., Lin, C. J. ve Lim, H. K. (2015). New Ergonomics Perspective: Selected papers of the 10th Pan-Pacific Conference on Ergonomics, Tokyo, Japan, 25-28 August 2014. CRC Press.